صفحه نخست » رفتارشناسی سگ » خزندگان

  تمساح های ایرانی بر خلاف سایر هم نوعان خشن و ترسناك خود، بسیار آرام هستند و كمتر گزارش شده كه به انسان و محیط زندگی آن حمله كنند. آنها از فاصله ۵۰۰ متری صدا را از پشت سر خود می شنوند و به سرعت در آب پنهان می شوند.

   مردم بومی گاندو را مقدس می دانند و در سالهای خشكی آبراه ها و حوضچه های زیستگاه آنرا برای جلوگیری از انقراض حفظ می کنند حتی تعدادی از گاندوها را را به بركه های پر آب انتقال داده اند.

   در باور مردم چابهار، در صورتی كه گاندو شكار شود خشكسالی و كم آبی منطقه را در بر خواهد گرفت.

    این تمساح، بزرگترین خزنده ایران و بازمانده خزندگان حدود ۲۶۵ میلیون سال پیش در زمان حیات دایناسورها است، در طول این مدت با توجه به قدرت سازگاری منحصربفرد، تغییرات اندكی یافته است.

   كروكودیل ایرانی در زمانهای مختلف، رفتارهای خاصی از خود نشان می دهد، كوچ كردن و حفركانال عمیق به طول ۱۲ تا ۱۵ متر در كنار رودخانه و بركه، از تمهیدهای این جانور به منظور كاهش اثر خشكسالی بر زندگی اش است.

    گاهی دیده شده حركت تمساح از یك بركه به بركه ای دیگر در مسیر سكونت انسانها موجب وحشت اهالی شده اما این جابه جایی تنها به علت تغییر شرایط محیط زیست، كاهش آب بركه و موادغذایی طبیعی است و تا به حال خطریرا متوجه كسی نکرده است.

سفر به رودخانه سرباز، سرزمین گاندوها

   منطقه «باهوكلات» شهرستان سرباز زیستگاه عمده تمساح های پوزه كوتاه بلوچستان و به زبان بومیان «گاندو» به شمار می آید.

    عصر یك روز بهاری آن هم در نخستین روزهای سال نو وقتی گذرت به منطقه ای می افتد که به  سبب شگفتی و طبیعت جادویی به «هندوستان كوچك» معروف بود خاطره ای به یاد ماندنی در ذهنت  نقش می بندد.

   در مسیر راه زاهدان به خاش، «تفتان» با غرور هرچه تمامتر خودنمایی می كند، قله آتشفشانی نیمه خاموشی كه با خروج بخار گوگرد توده ابرهای متراكمی برفراز آن هویداست.

   در این مسیر كویری، تفتان آتشفشانی با عظمتی هزاران ساله همانند تاریخ پرافتخار سرزمین و مردمش سروری می كند.

   اما افسوس که هدف سفرت بام جنوب شرق ایران نیست ، تفتان و «خاش» را با رازهای خفته در سكوت و تاریكی مطلق غروب كویر، پشت سرگذاشتی، به قلب بلوچستان «ایرانشهر» می رسی، شهری كه مردمانش در عین سادگی، مهربان و میهمان نوازند.

   با رسیدن به ایرانشهر رویاهای زیادی در ذهنت از گاندوها نقش می بنند اما باید برای پی بردن به شگفتی طبیعت ۲۰۰ كیلومتر راه را به سمت جنوب طی کنی.در مسیر جاده های پرپیچ خمی که زیر بار ترافیکی سفرهای نوروزی قرار گرفته اند در انتظار نشسته اند تا راهنمای گاندو باشند.

   رودخانه فصلی سرباز كه در سالهای پرآبی جاری است، به سرزمینهای پیرامونی نشاط و زندگی بخشیده و منطقه را سرسبز و آباد كرده است.

   خوشبختانه بر خلاف دیگر نقاط سیستان و بلوچستان در فصل بارش سال گذشته این منطقه شاهد بارندگی بوده و این شرایط را برای جاری شدن آب در رودخانه و آبراه های «سرباز» مهیا و مناسب كرده است.

   اهالی با همان لهجه شیرین محلی زمینه را برای دیدن این شگفتی های کوچک  فراهم می کنند شگفتی هایی که گویای بسیاری از ناشناخته های سیستان و بلوچستان است.

    لحظه تماشای  گاندوها که فرا می رسد، تمساح ها را  می بینی که درحوضچه ای بی اعتنا به شلوغی و سر و صدای همراهان آرام و ساكت در سطح آب شنا می كنند.

   بومیان محل به تمساح های پوزه كوتاه علاقه مندند و به همین سبب هیچ گاه حیات زیست این حیوان را در معرض نابودی قرار نداده اند. آمار مردمان بومی محل حاكیست كه حدود ۲۰ تا ۳۰ تمساح پوزه كوتاه در آبراه ها و حوضچه های این منطقه زیست می كنند.

    گاندو این تنها نوع تمساح ایرانی در واقع خزنده ای است آرام و هیچ زمان در خشكی حالت تهاجمی به خود نمی گیرد.

   تمساح پوزه كوتاه خزنده منزوی و زیرك، شناگر بسیار ماهر بركه های شهرستان سرباز و چابهار استان سیستان و بلوچستان است كه حداكثر وزن آن به حدود ۷۰ كیلوگرم می رسد.

   پوزه تا گردن جانور ۶۰ سانتی متر طول دارد، گاندو خزنده ای خجالتی اما صیادی ماهر و خشن است كه در فارسی «كروكودیل شاداب» نامیده می شود.

   گاندو با پوزه ای پهن، ۳۴ دندان در فك بالایی و پایینی و در قسمت پشت سر در ناحیه گردن دو جفت صفحه شاخی بزرگ دارد.

   این گونه، دارای پاهای كوتاه با پنج انگشت منتهی به ناخنهای بلند در پاهای جلویی و چهار انگشت منتهی به ناخنهای كوتاهتر در پاهای عقبی و پرده كامل در بین انگشتان انتهایی است.

   بیشترین طول این جانور با دمی بسیار قوی كه نیمی از طول بدنش را تشكیل می دهد، به چهار تا پنج متر می رسد.

   تنهایی زیستن ویژگی مهم این حیوان است، او در طول عمر خود به جز هنگام جفت گیری و بحرانهای طبیعی به صورت انفرادی و منزوی زندگی می كند . گاندو، حس قلمرویی خاصی دارد و تا حد توان از محدوده خود دفاع می كند.

   تمساح پوزه كوتاه ایرانی مانند كروكودیلهای استرالیا و رودخانه نیل در كشور مصر گودالی شبیه كوزه به عمق ۳۰ سانتیمتر در زمین حفر می كند و بسته به عوامل متفاوت مثل نوع تغذیه بین ۲۰ تا ۳۵ تخم می گذارد.

   نوزادان گاندو پس از ۶۵ روز هنگام خروج از تخم دارای حدود ۲۵ سانتی متر طول، رنگ زیتونی روشن بالكه های سیاه روی بدن و دم و پهلوها هستند كه با رشد آنها رنگ این لكه ها تغییر می كند.

   گاندو برای تهیه غذا در اطراف رودخانه و بركه های محل زیست شبها به شكار می رود،مصرف غذایی گاندو بطور متوسط روزانه دو تا پنج کیلوگرم گوشت است.

   شکار این حیوان نیز قابل تامل است چرا که اغلب روش حمله ناگهانی از جلو یا هجوم از طرفین است، به علت ساختمان خاص آرواره ها، گاندو قدرت جویدن ندارد، شكار كوچك را می بلعد و شكار بزرگ را مدتی زیر آب یا آفتاب نگهداشته تا گوشت اش شل شود سپس با تكانهای سریع، آن را تكه تكه كرده و می بلعد.

   گاندو حیوانی بسیار محتاط، با قدرت شنوایی و بویایی قوی برای فرار از وضعیت خطر و مخفی شدن است

شمارش 400 گاندو در سیستان و بلوچستان

   سرپرست اداره حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در مورد تعداد گاندو ها می گوید: ۴۰۰ تمساح پوزه كوتاه ایرانی (گاندو) که از منحصر به فردترین خزندگان جهان  هستند در طبیعت این شهرستان سرشماری شده است. 

   وی در ادامه می گوید: این گونه كه از نادرترین انواع تمساح در جهان است دررودخانه‌های سرباز ، باهوكلات ، كاجو و منطقه حفاظت شده گاندو زیست می‌كند.. آخرین مهد پراكنش این حیوان به سمت شرق كشورهای هند و پاكستان و جنوب شرق آسیا در شهرستان چابهار ایران است. 

   وی با اشاره به ارزش  گاندو ها می گوید:  گاندو یكی از ثروت های طبیعی و خدادادی منطقه بلوچستان است كه می تواند منبع مهمی برای توسعه صنعت گردشگری سیستان و بلوچستان باشد.

   خسرو افسری ، ایجاد زیستگاه و تغذیه مصنوعی و حفاظت منطقه ای به گستره بیش از ۴۶۵ هزار كیلومتر به عنوان منطقه حفاظت شده گاندو را از اقدام های اداره حفاظت محیط زیست در كاهش فشارهای خشكسالی بر این گونه كمیاب برمی شمارد.

   او جلوگیری از كاهش نسل گونه های نادر، تكثیر نسل این جانوران و انجام اقدامهای علمی و پژوهشی دیگر برروی تمساح پوزه كوتاه را از اهداف مهم این برنامه ذكر می كند.

   وی یاد آور می شود: سازمان حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در سه منطقه «باهوكلات» و رودخانه های «سرباز» و «كاجو» برای جلوگیری از نابودی نسل این خزنده كمیاب حفاظت و مراقبت از آن را برعهده گرفته است.

   افسری با تشریح ویژگی های گاندو می گوید: تمساح پوزه كوتاه با شش تنفس می كند اما توانایی ماندن و تنفس تا چندین ساعت در زیر آب را هم دارد.

   وی درمورد تغذیه گاندوها می گوید: این جانور گوشتخوار از پرندگان، انواع ماهی و جانداران حاشیه بركه ها تغذیه می كند، این خزنده نادر روی زمین به آرامی حركت می كند اما در آب شناگری ماهر و صیادی خشن به حساب می آید.

   رنگ عمومی بدن حیوان در ناحیه پشت زیتونی تا قهوه ای و به لحاظ وجود استخوانهای استئودرم در زیرپوست و روی ماهیچه، سطح پشت جانور خشن و سپر مانند است ،ناحیه شكم گاندو به رنگ سفید متمایل به زرد است، دم حیوان كه نیمی از طول بدن آن را تشكیل می دهد، آنقدر قدرتمند است كه می تواند استخوان بدن پستاندار بزرگ جثه ای را با ضربه ای قوی خرد كند.

   افسری در مورد قدرت آرواره گاندو می گوید: آرواره این خزنده آنچنان محكم است كه می تواند بزرگترین استخوانها را به راحتی خرد كند.

   گاندو دارای پلك سوم و مردمك چشم عمودی بوده و بدن حیوان به لحاظ خونسردی قادر است تا دمای خود را متناسب با دمای محیط تنظیم كند كه این در شرایط نامناسب زیستی به حیوان كمك می كند به حیات خود ادامه دهد.

   این گونه كروكودیل كمیاب در سال یك بار جفتگیری و تخمگذاری می كند، زمان جفتگیری تا بیرون آمدن تخمها چهار ماه به طول می انجامد كه از اوایل اسفند شروع و تا آخر خردادماه ادامه می یابد. 

   گاندو تخم های خود را در كنار رودخانه و بركه ها در داخل گودالهایی به عمق نیم متر كه از نظر رطوبتی در شرایط مناسبی قرار دارد، دفن می كند. حدود ۶۰ درصد از این تخمها به نوزاد تبدیل می شوند، نوزادان از لارو حشرات و بچه ماهی تغذیه می كنند و بین ۵ تا ۱۰ درصد این نوزادها به سن بلوغ در چهار سالگی می رسند، زیرا خوراك پرندگان شكاری و ماهیخوار و جانورانی نظیر بزمجه و سگ می شوند.

   از رفتارهای غریزی جالب این خزنده می توان به موقع شكار او اشاره كرد كه تمام بدن خود را به زیر آب برده و فقط حفره های بینی را از آب بیرون می كشد و با چشمان باز در آب به تعقیب شكار پرداخته و به آرامی به سمت آن حركت می كند.

   گاندو پس از این مرحله در یك فرصت مناسب ناگهان با دهانی باز به طرف شكار حمله ور شده و پس از تصاحب آن را به داخل آب فرو می برد و پس از خفه كردن شكار خود در آب آن را می خورد.

   ویژگی جالب دیگر این خزنده داشتن اسید معده قوی است كه قادر به هضم اشیای سخت بوده و به سبب وجود نوعی جنس سنگی محكم به نام گاسترولیت در معده قادر به هضم اجسام سفت و سخت در شكم است.

   عمده زیستگاه های تمساح پوزه كوتاه ایران در مناطق رودخانه ای باهوكلات، سرباز، كاجو و بركه های پیرسهراب، آزادی، كلانی، درگس، گزمنزل، هوت كت و سد پیشین است.

   با توجه به باور قدیمی بومیان منطقه مبنی بر تقدس گاندو، خشكسالی و در نتیجه تنگ تر شدن دایره زیست و از میان رفتن چرخه غذایی از مهمترین علت های انقراض نسل تمساح های پوزه كوتاه قلمداد می شوند.