رفتارشناسی شتر
تألیف : دکتر احسان مقدس
سال انتشار : 1382
شترها بطور کلی رفتاری آرام و هوشی محدود دارند و بردباری، تحمل سختی ها و بی تفاوتی در برابر عوامل جوی نامناسب ، از ویژگیهای آنها به شمار می آید. این حیوانات در دشوارترین شرایط آب و هوائی، بی غذائی و بی آبی به کار خود ادامه می دهند و این کار را تا آخرین رمق باقیمانده خود دنبال می کنند. شتر ماده معمولاً آرامتر از شتر نر می باشد.
شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بیماریها تا حدودی مقاوم تر از سایر دامهاست و کمتر علائم خستگی و ناراحتی از خود بروز می دهد. به همین جهت باید به دقت حیوان را تحت نظر داشت زیرا که در هنگام بیماری نیز بدون هیچگونه اظهار ناراحتی همچنان به کار خود ادامه می دهد و امکان دارد ناگهان از پای بیفتد.
گاهی اوقات ، برخلاف آنچه گفته شد، شترهایی را می توان یافت که رفتار ناخوشایندی نظیر سرکشی، نافرجامی و لجبازی از خود نشان می دهند. بطور کلی ، رفتار شتر در درجه نخست به طریقه نگهداری ، پرورش و برخورد با شتر بستگی دارد، بویژه اگر نگهداری شتر توسط افراد کم تجربه انجام شود، پیامدهای ناگواری در پی خواهد داشت، چه اینکه شترها در قبال برخورد محبت آمیز پرورش دهندگان خود رفتار مثبتی خواهند داشت. باید افزود که هرچه در سنین پائینتر به آموزش شتر اقدام شود بهتر است و باعث می شود که شتر رفتار بهتری از خود نشان دهد.
تصویر شماره 1 ـ شترها در قبال برخورد محبت آمیز پرورش دهندگان خود رفتار مثبتی دارند
شتر نر، بویژه در فصل جفتگیری و یا مستی، دوره هایی از رفتارهای عصبی و ناخوشایند از خود بروز می دهد و ممکن است که صداهای بلند و آزاردهنده ای از خود بیرون آورد، هنگامی که حیوان چنین صداهائی از خود در می آورد، اگر به دهان او بنگریم در مؤخره دهان می توانیم توده ای سرخ رنگ را ببینیم که احیاناً تا بخش جلوئی دهان می رسد و گاهی از دهان بیرون می زند و بنظر می رسد که وظیفه این توده مرطوب کردن مؤخره حنجره است. همچنین شتر نر مست ممکن است بدون دلیل به شتران دیگر حمله کند، و بیضه ها، مثانه و اجزای دیگر بدن را گاز بگیرد.
تصویر شماره 2 ـ شتر در فصل جفتگیری ویا مستی توده ای سرخ رنگ از دهان بیرون می آورد .
بهمین جهت بهتر است که در هنگام کار، شتران نر و ماده را از هم جدا کرد، علاوه بر آن ممکن است که شترها در هنگام گرفتن افسار آنها و یا نهادن بار،از خود صداهای بلند آزاردهنده ای در آورنداما بهیچ وجه خطری نخواهند داشت، و پس از حرکت به تدریج آرام شده و اگر کودکی نیز افسار آنها را بگیرد و حرکت کند به آرامی دنبال وی خواهند رفت.
تصویر شماره 3 ـ صداهای بلند آزار دهنده شتر در هنگام کار
هنگام معاینه شتر باید کاملاً مواظب بود، زیرا علیرغم آرامش ظاهری، این حیوان می تواند لگد بسیار محکمی بزند که ممکن است تا شانه ها برسد. و همچنین شتر می تواند با دستهای خود نیز لگد بزند. بهمین علت جهت هر کار می باید در آغاز شتر ایستاده را نشاند و اندامهای حرکتی قدامی وی را با طناب بست.
نشانه های بیماری شترها، در بیشتر موارد شبیه نشانه های بیماری در سایر حیوانات اهلی است. شترها معمولاً به صورت همیشگی فریاد می کشند و این بعلت تغییر عوامل خارجی بوده، دلیل هیچگونه بیماری نیست. ریزش ترشحات مخاطی و یا بزاق از دهان حیوان نیز به هیچ وجه جزو نشانه های بیماری بشمار نمی رود. تغییر شکل گذرای مدفوع دلیل نارسائیهای گوارشی نیست، زیرا ممکن است تغییر نوع غذا و حتی تغییر مربی باعث این مسئله شده باشد. رنگ خونی ادرار نیز از نشانه های مرضی در شتر نیست و مربی شتر تنها کسی است که می تواند درباره شترهای بیمار اطلاعاتی بدهد. تأکید بر این نکته ضروری است که برخلاف حیوانات دیگر، اهمیت زیادی به درجه حرارت بدن شتر جهت تشخیص بیماری داده نمی شود.
هنگامی که شتر دچار دل درد می شود همچون اسب رفتار کرده درخاک می غلتد و یا اینکه می نشیند و پاهای خود را در هر دو جهت بلند نموده و شکم خود را به زمین می فشارد و سرعت تنفس وی بشدت افزایش می یابد. هنگامی که حیوان واقعاً مریض باشد و درد بکشد آه و ناله می کند و گاهی اوقات دندان های خود را به شدت به هم می ساید ، ولی این دندان قروچه در حالت مستی و هیجان جنسی و بعد از خوردن نمک نیز مشاهده می گردد.
اسهال در شتر دلیل بیماری نیست زیرا که ممکن است در نتیجه تغییر جیره غذائی شتر اتفاق بیفتد ویا این که شتر در اثر ترس و یا زخمی شدن نیز دچار اسهال شود.
شتران حافظه ای بسیار قوی دارند و حوادثی را که با درد همراه است هیچوقت فراموش نمی کنند، و از سوئی دیگر چنانچه شخصی با آنان محبت کند او را نیز از خاطر نمی برند. حافظه قوی و جهت یابی صحیح آنان باعث می شود که آنان مسیر حرکت خود را به خوبی تعیین نمایند، بطوری که در هنگام شب نیز شتر قادر به جهت یابی صحیح است . در گذشته های دور، شتران فاصله بسیار دور میان سرزمین ایران و سرزمین حجاز را بدون هیچگونه مشکلی طی می نمودند و حاجیان را به زیارت خانه کعبه می بردند. همچنین این شتران در مسیر بسیار طولانی جاده ابریشم بدون آنکه راه خود را گم کنند و یا اینکه از مسیر خود منحرف شوند اقدام به جابجائی کالا از شرق آسیا به غرب آسیا و اروپا می نمودند.
متأسفانه این صفت خوب شتر اخیراً توسط سوء استفاده کنندگان در راههای نامشروع به کار گرفته شده است. بطوری که در استانهای سیستان وبلوچستان ، خراسان و کرمان از این حیوان صبور و نجیب جهت جابجائی کالاهای قاچاق و مواد مخدر استفاده می شود وشتران باهوش و حافظه ای که دارند مسیرهای طولانی را که از آن سوی مرزها در کشورهای همسایه آغاز می شود پیموده و خود را به مقصد نهائی خود در ایران می رسانند. قاچاقچیان بین المللی مواد مخدر، برای کاستن از خطرات احتمالی دستگیری و بازداشت، در اکثر اوقات شتران را با محموله مواد مخدر بدون ساربان و به صورت گله ای در بیابان های مرزی رها می کنندو این شتران بدون آنکه انسانی همراه آنها باشد، این راهها را پیموده، خود را به مقصد می رساندد. برخی از قاچاقچیان مواد مخدر نیز اقدام به معتاد نمودن شتر به تریاک نموده و در خانه های معینی در دو سوی مرز، به حیوان تریاک می خورانند و پس از آنکه شتر به تریاک معتاد شد، حیوان جائی را که به اوتریاک خورانده شده است به خاطر می سپراد و از یاد نمی برد و هنگامی که بدن او به تریاک نیاز دارد به آن مناطق می رود و هنگامی که قاچاقچیان بخواهند محموله ای را ارسال کنند در آغاز برای مدتی شتر را از تریاک محروم می کنند سپس محموله مواد مخدر را بار او کرده و او را رها می کنند و شتر برای رسیدن به خانه ای که در آن مواد مخدر به وی داده می شد، به سوی آنجا رهسپار می گردد.
شتران پراکنده در بیابان ها از غریزه گله ای خود پیروی می کنند که این غریزه باعث ایجاد امنیت و آرامش در گله شده و گله را از خطرات احتمالی محافظت می نماید. رهبری گله را معمولاً قوی ترین لوک موجود در گله به عهده دارد و همین شتر نر در هنگام فحلی شتران ماده ، اقدام به جفتگیری با آنان را می نماید و شتران نر دیگر که در گله وجود دارند از خود حالت مستی نشان نمی دهند و چنانچه دو شتر نر در حالت مستی در یک زمان وجود داشته باشند آن دو با هم به جنگ پرداخته و شتر پیروز است که اقدام به جفتگیری با شتران ماده نموده و شتر شکست خورده حالت مستی خود را از دست می دهد. در فصل جفتگیری ، معمولاً شتر نر هیجان زده بوده و کنترل آنان سخت می باشد ، آنان سر خود را بالا گرفته و دم خود را دائماً تکان داده و به آلت تناسلی خود می زنند و پاهای خود را از هم باز می کنند و ممکن است به حیوانات دیگر و حتی انسان حمله کنند و به آنها صدمات فراوان وارد کنند. در فصل جفتگیری، شترها، کثیف، آزاردهنده و کم رشد می شوند و جهت جلوگیری از چنین مسائلی شترداران اقدام به اخته نمودن شتران کاری و بارکش می نمایند. ولی اخته کردن اگر در شتران کمتر از 6 سال سن انجام شود، خود باعث وقوع تغییرات ناخوشایندی از لحاظ رشد استخوانها و عضلات و قدرت تحمل شتر می گردد ، و از سوئی دیگر اگر اخته کردن بعد از 6 سالگی انجام شود ممکن است که عمل اخته کردن برایش خطرناک باشد و بهترین راه برای کنترل شتران اخته نشده در فصل مستی ، اینست که آنان را به کار سخت و طاقت فرسا بگمارند و او را به حال خود رها نکنند.
معمولاً خطراتی را که شتر می تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است که این کار را بوسیله دندان های نیش خود انجام می دهد و به همین جهت بهتر است که این دندان ها را با سوهان سائیده و کند ساخت تا ضرر ناشی از آنها کمتر شود.
تصویر شماره 4 ـ دندان های تیز شتر می توانند برای انسان خطرناک باشند
افسانه های فراوانی در مورد جفتگیری شتر وجود دارد. برخی معتقدند که شتر نر درحضور انسان، با شتر ماده جفتگیری نمی کند و برخی دیگر می گویند که شتر نر با ماده خود، بدور از گله و یا انسان خلوت می کند، برخی دیگر می گویند اگر انسان شاهد جفتگیری شتر نر باشد، شتر نر کینه او را به دل خواهد گرفت و در پی انتقام برآمده ، آدمی را در جائی خلوت گیر انداخته، به قتل خواهد رساند و همچنین افسانه های دیگر که هیچکدام از آنها صحت ندارد وجود دارد ولی حقیقت امر، اینست که این کار در شتر، همچون سایر حیوانات دیگر انجام شود. با این تفاوت که در شتران، شتر ماده بر روی زمین می نشیند و شتر نر در پشت او قرار می گیرد. معمولاً شتر نر مست بیشترین وقت را جهت یافتن شتران ماده فحل در گله می گذراند و هنگامی که شتر ماده فحلی را می یابد با فشار آوردن بر گردن شتر ماده او را مجبور به نشستن می کند و ممکن است او را چندین بار گاز بگیرد تا شتر ماده بنشیند. سپس پشت سرش می ایستد به طوری که اندامهای قدامی شتر نر پشت شانه های شتر ماده قرار می گیرد بعد از آن می نشیند و با دو اندام خلفی خود را به جلو می کشاند و اقدام به جفتگیری می نماید.
تصویر شماره 5 ـ جفت گیری در شتر
در فرهنگ عمومی جامعه ما، شتر حیوانی کینه جو است و کینه شتری ضرب المثل است ، اما در حقیقت شتر مانند هر حیوان دیگر، در هنگام حمله به او ، حالت دفاعی به خود می گیرد و سعی می کند که از خود دفاع نموده و به دشمن حمله نماید و با لگد پراندن، سر و صدا و فریاد کردن، و بالاخره گاز گرفتن او را از خود دور نماید. داستان های زیادی از کینه شتردر فرهنگ عامیانه ما وجود دارد که شاید برخی از آنها رنگ و بوئی از واقعیت به همراه داشته باشند که این مسئله به حافظه شتر باز می گردد و اینکه این حیوان با حافظه قوی خود می تواند به راحتی کسانی را که قبلاً از آنان آزار دیده است، شناسائی کند و از آنان دوری نماید و یا اینکه در صدد فرصتی برای انتقام باشد.
شتران ماده ، توجه شدیدی به بچه های خود دارند و از لحظه تولد تا مراحل بعدی آنان را تحت حمایت خود قرار می دهند و اگر شتر ماده ای بچه خود را گم کند بی تاب شده، یک دم آرام نمی گیرد و از جائی به جای دیگر در پی یافتن بچه خود می رود و تا هنگامی که او را نیابد آرام نمی شود. شتران از حیواناتی هستند که بچه های خود را پس از تولید نمی لیسند، و اگر بچه شتر کشتار شود، شتر ماده از غذا خوردن امتناع ورزیده و به دنبال وی خواهد گشت و هنگامی که او را نیابد، در گوشه ای مات و مبهوت می ایستد و هراز چندی فریاد می و سروصدا به راه می اندازد .
تصویر شماره 6 ـ علاقه فراوان شتر ماده به فرزندش
و از عادت های بد شتران ماده اینست که برخلاف شیردوشی در گوسفند و گاو، نمی توان شتران را دوشید مگر آنکه بچه شترها نیز در کنار مادر باشند وبرای این کار باید بچه شتر در آغاز پستان شتر را بدوشد و شیردوشی شتران ماده بدون تحریک و وجود بچه شترها، نادر است. بهمین جهت برخی از شتربانان تعدادی از شتران ماده خود را انتخاب می کنند و به تدریج آنان را به شیردوشی بدون حضور بچه شترها عادت می دهند. معمولاً اعراب بادیه نشین عربستان سعودی به این گونه شترها (( مسوح )) می گویند زیرا که این شترها به مجرد مسح و مالش پستان،اقدام به شیردهی می نمایند.
گاهی اوقات اتفاق می افتد که بچه شتر پس از تولد می میرد، در چنین حالتی شتربان پوست بچه شتر را می کند و آن را از کاه پر می کند و در کنار شتر ماده قرار می دهد تا شتر ماده آن را بو کند و به شیردهی تحریک شود.
چنان چه کسی بخواهد که به بچه شترها آزار برساند ، شتران مادر به شدت تحریک شده و ممکن است که اقدام به حمله نمایند. بهمین جهت بهتر است جهت تیمار و یا درمان بچه شترهای بیمار،در آغاز آنها را از مادر جدا نموده و در جای دوردستی قرار دهیم که مادر نتواند او را ببیند سپس می توان با خیال راحت به تیمار و درمان بچه شتر پرداخت .
در پایان نتیجه گیری می کنیم که در مقایسه با سایر حیوانات اهلی نظیرگاو، گاومیش، گوسفند و بز، شتر دارای حافظه ای قوی تر و هوشی برتر و قدرت تحمل بیشتری است که تمامی موارد فوق به نحوه زیست این حیوان و هماهنگ شدن وی با محیط خشک و بی آب و علف صحرائی و کویری بستگی و ارتباط مستقیم دارد .