در این پاپیروس‌ها به 48 نوع زخم كه پزشكان آن زمان آنها را شناخته و تقسیم‌بندی كرده‌اند، اشاره شده است.» این مقدمهای بر وجود زخم و تلاش انسانها برای درمان آنها از زبان دكتر مهرداد خوانساری، متخصص جراحی عمومی، فلوشیپ لاپاروسكوپی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی است که در همین رابطه با ایشان به گفتوگو نشستهایم.
سلامت: آقای دکتر! زخم‌ها چند نوع هستند؟
زخم عبارت است از گسیختگی یك اپیتلیوم یا پوشش در هر قسمتی از بدن اعم از پوست، مخاط دستگاه گوارشی و... که براساس نوع زخم در هر قسمتی از بدن، درمان‌ها متفاوت خواهند بود. پس زخم‌ها میتوانند در نقاط مختلفی از بدن چه در ارگانهای داخلی مانند دستگاه گوارش یا در ارگان خارجی مانند پوست ایجاد شوند اما به طوركلی زخم‌ها را به دو نوع حاد و مزمن تقسیم‌بندی می‌كنیم.
سلامت: کمی درباره این زخم‌ها توضیح میدهید؟
بله، برای تعریف زخم حاد و مزمن بهتر است در ابتدا به روند ترمیم یك زخم پس از ایجاد آن بپردازم. هر زخمی 4 مرحله را طی میکند. در اولین ثانیه‌های ایجاد زخم در بدن روند ترمیم زخم آغاز می‌شود. به این صورت كه سلول‌های التهابی به سمت مركز زخم حركت می‌كنند و به نوعی آن را مورد حمله قرار می‌دهند. این‌كار با 2 هدف انجام می‌شود؛ اول پاك‌كردن باكتری‌ها و آلودگی‌ها از محل كه معمولا از روز اول تا روز چهارم زمان می‌برد و دوم ترشح واسطه‌های التهابی كه در مرحله دوم زخم به كار می‌آید. در واقع روند ترمیم زخم فیزیولوژیك و در عین حال هورمونی است؛ یعنی هم فیزیولوژی طبیعی بدن و هم هورمون‌ها در ترمیم آن نقش دارند.
مرحله دوم معمولا از روز چهارم تا دهم یا دوازدهم بعد از ایجاد زخم طول می‌كشد. در این مدت سلول‌های التهابی‌ای كه وارد حفره زخم شده‌اند شروع به تكثیر می‌كنند تا داربستی تشكیل بدهند و زخم را از آن داربست آکنده کنند تا ترمیم زخم ادامه پیدا کند. مرحله سوم ترمیم زخم از روز دهم تا دوازدهم طول میکشد. در این مرحله حمله سلول‌ها و تكثیر آنها نظم و انضباط خاصی پیدا می‌كنند. به این صورت كه بدن زوائد را از زخم برداشت می‌كند و زخم همانند بافت‌های اطرافش شكل می‌گیرد كه اصطلاحا به این مرحله Modeling یا مرحله «تغییر زخم» می‌گویند.
سلامت: این عوامل مشابه تجربه همه از زخم است؟
بله، همه ما زخم را تجربه كرده‌ایم و شما دیده‌اید كه هر زخمی در ابتدا التهابی دارد که در روز سوم و چهارم كمتر می‌شود و مقداری برجستگی پیدا می‌كند و سپس در عرض 6 تا 12 ماه زخم مدل خود را تغییر می‌دهد تا به بافت همسایه خود نزدیك شود. مرحله آخر برداشت اضافه‌ها از زخم و همان چیزی است كه ما اصطلاحا به آن «جوشگاه» یا «اسکار زخم» می‌گوییم. جوشگاه به مرور زمان از بین خواهد رفت و به یك بافت طبیعی تبدیل خواهد شد. البته جوشگاه زخم می‌تواند براساس ژنتیك ادامه پیدا كند و از بین نرود یا به طور كامل محو شود.
سلامت: اگر هنگام ترمیم زخم اتفاقی بیفتد كه این مراحل پشت‌سر هم انجام نشود، چه پیامدی خواهد داشت؟
در این صورت زخم حاد به یك زخم مزمن تبدیل می‌شود که درمان‌های خاص خود را می‌طلبد. به همین دلیل تلاش ما این است كه زخم حاد را در روند ترمیم طبیعی خودش نگه داریم و اجازه ندهیم كه زخم، مزمن شود. زیرا در این صورت مجبوریم از تكنیك‌های خاصی استفاده كنیم تا آن را درمان كنیم.
سلامت: آیا مزمن‌شدن زخم خطرناك است؟
بله، ممكن است به خاطر وجود یك زخم مزمن عوارض خطرناكی ایجاد شود. زیرا مزمن‌شدن زخم مسایل ساده زخم‌ها را به مسایل پیچیده‌ای تبدیل می‌كند. البته هر زخمی مزمن نمی‌شود بلكه عواملی وجود دارد كه می‌تواند زخم حاد را به زخم مزمن تبدیل كند. بسیاری از این عوامل ذاتی هستند و مربوط به خود شخص است اما بیماری‌های زمینه‌ای مانند بیماری‌هایی كه در سیستم ایمنی افراد نقص ایجاد می‌كنند، مانند بیماری‌های كبدی و كلیوی، بیماری دیابت، افرادی كه فقر تغذیه‌ای دارند، افرادی كه شیمی‌درمانی می‌شوند، افرادی كه کورتیکواسترویید مصرف می‌كنند، موارد خاصی كه در منطقه‌ای كه زخم ایجاد شده است و خونرسانی كافی شریانی یا وریدی ندارند، مانند بیمارانی كه دچار واریس‌های مزمن و شدید اندام‌های تحتانی هستند كه زخم آنها گاهی حتی به قطع عضو نیز منجر می‌شود، افرادی كه كم‌خونی و تصلب‌شرایین دارند، افرادی كه قطع نخاع هستند یا طولانی‌مدت در بستر میمانند و دچار زخم‌های حادی به نام «زخم‌بستر» می‌شوند كه اغلب موارد مزمن می‌شود و...
بنابراین کسانی كه مبتلا به این بیماری‌ها هستند باید بیشتر احتیاط و از زخمشان مراقبت كنند. رسیدگی به موقع و پیشگیری از مزمن‌شدن زخم‌ها بسیار موثر است هرچند كه در بعضی از افراد نمی‌توان از مزمن‌شدن زخم پیشگیری كرد اما می‌توان آن را كنترل نمود.
سلامت: چطور از مزمن‌شدن زخم‌ها جلوگیری كنیم؟
مهم‌ترین مساله پس از ایجاد زخم در تنه یا اندام‌ها حفظ خونسردی و كنترل اوضاع است پس از آن اولین اقدام، كنترل خونریزی است كه می‌توان با فشار دست یا با یك پارچه و گاز تمیز آن را كنترل كرد. مرحله دوم پانسمان ساده زخم است كه آن هم كار كنترل خونریزی و درد را انجام می‌دهد.
اگر ناحیه‌ای از بدن با اشیای برنده مانند شیشه بریده شده بود، امكان عمیق‌بودن زخم زیاد است بنابراین در این موارد بهتر است سریعا به پزشك مراجعه كنید. پزشك با معاینه دقیق، نوع زخم، لبه‌های آن و وجود جسم خارجی در زخم را بررسی می‌كند. زیرا یكی از عوامل مهم تبدیل زخم‌های حاد به زخم‌های مزمن وجود اجسام خارجی در زخم است. در این صورت پزشك با توجه به زخم درمان مناسبی را آغاز میکند تا ترمیم صورت بگیرد و از مزمن شدن آن جلوگیری شود.
سلامت: نیازی به ضدعفونی‌كردن زخم نیست؟
متاسفانه اشتباهی كه افراد بعد از ایجاد زخم انجام می‌دهند، استفاده غلط از ضدعفونی‌‌كننده‌های موضعی است. ضدعفونی‌كننده‌ها كه در منازل اغلب بتادین است به هیچ عنوان نباید داخل حفره زخم ریخته شود بلكه باید آن را اطراف حفره زخم استفاده کرد زیرا بتادین حاوی ید است که به شدت برای سلول‌های زایا و ترمیمکننده کشنده است. پس چنانچه در حفره زخم ریخته شود، قطعا باعث تاخیر در ترمیم زخم می‌شود و متعاقب آن جوشگاه و اسكار بیشتری از زخم به جا می‌ماند. بهترین شستشو‌دهنده زخم، سرم شستشو یا نرمال‌سالین است. اگر سرم در دسترس نبود می‌توان زخم را با آب تمیز شست. سپس آن را پانسمان و به نزدیك‌ترین مركز پزشكی مراجعه كرد.
سلامت: برای از بین بردن جوشگاه یا اسكار زخم‌ها چه باید كرد؟
در روند ترمیم زخم اصطلاحی تحت عنوان ترمیم بیش از حد داریم که بدن شروع به ساختن بافت‌های اضافی در محل زخم می‌كند. معمولا جوشگاه‌ها به دو واژه جوشگاه «هیپرتروفیك» و جوشگاه «كلویید» تقسیم‌بندی می‌شوند. در جوشگاه هیپرتروفیک منطقه زخم پرسلول و روی زخم بزرگ و زبر می‌شود و ایجاد برجستگی میکند. ایجاد جوشگاه كلویید هم که عوام به آن «گوشت اضافه» می‌گویند معمولا ذاتی و ژنتیكی است و با برجستگی نرم و بد شکلی پوست در محل زخم همراه است و درمان‌های خاص خودش را دارد. بهترین راه برای محو شدن اسكار زخم‌ها مراقبت خوب از زخم و اداره ترمیم درست آن است.
سلامت: در چه زخم‌هایی باید واكسن كزاز تزریق كرد؟
با توجه به واكسیناسیون كامل جوانان و نوجوانان در كشور اغلب زخم‌هایی كه در بدن ایجاد می‌شود نیازی به واكسن ندارند. در موارد بسیار خاصی كه زخم به شدت له شده و با خاك یا مدفوع آلوده شده است یا زخم لبه‌های ناهماهنگ دارد چنانچه بیش از 10 سال یا در موارد خاص‌تر 5 سال از واكسیناسیون فرد گذشته باشد، تزریق واكسن كزاز لازم است. در غیر این صورت نیازی به تزریق واكسن نیست.