یشانی دارد عریض، کمی برجسته و مسطح، روی بینی کوژ و صاف، بینی‌اش ناصاف و با انتهایی برجسته، گوش‌ها کوچکتر از اسب ترکمن، چشم‌هایی گرد با حدقه برجسته، گونه‌اش مشخص و گرد، اتصال گردنش به تنه بسیار قوی و حجیم است، معمولاً سرش را به طرف بالا می‌گیرد.
این موجود آرام و نجیب یالی پرپشت و ضخیم، کپلی بزرگ و قوی، سینه‌ای عریض و عمیق دارد و شکم استوانه‌ای و مدورش شکوه، جلال و جلوه خاصی به این نژاد از اسبی که از طول تاریخ ماد تاکنون با او آمده است.
اسب کرد، را با صفت قناعت می‌شناسند و همین را دلیل مقاومت بی‌مانند او در کوهستان و میدان‌های چوگان می‌دانند.
طبق گفته‌های کارشناسان در زمستان‌های سخت نواحی کوهستانی کردستان که هیچ وسیله نقلیه‌ای قادر به حرکت و عبور نیست، عامل انتقال افراد و بیماران از روستایی به روستای دیگر بوده، زیرا این اسب را پرنفس می‌شمارند و نه‌تنها به‌زودی از پا درنمی‌آید، بلکه به‌علت قوی بودن اندام و دست و پا کمتر به بیماری‌های رایج میدان چوگان مبتلا می‌شود.
اینها خصوصیاتی است که برای اسب کرد ذکر کرده‌اند. به‌طورکلی اسب کردی پرنفس و از استقامت بالایی برخوردار است. قدرتمند و عضلانی بوده دارای سر بزرگ و ستیغ‌های برجسته گونه و مقاوم برای مسافت‌های بلند و کوهستانی است.
منابع معتبر و کارشناسی تحقیقی در مورد اسب کرد بسیار محدود و تا حدی نایاب بوده که این نشان از این دارد که یا کاری انجام نشده و یا اگر انجام شده اثری از آن باقی نمانده و یا شاید با انقراض این تیره از اسب‌های دنیا دیگر احتیاجی به تحقیق و کار کارشناسی نمی‌دانند.
در مقاله نقش اسب در فرهنگ ایران باستان از فریده مجیدی خامنه عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم شناسی آمده است:
نقش اسب در فرهنگ مردم دوران باستان با قربانی کردن آن برای خدایان آغاز شد. با اهلی شدن این حیوان منبع قدرت عظیمی برای کار و حمل و نقل پیدا شد که تاکنون جریان دارد. نقش عمده اسب در زندگی ایرانیان از نقوش سفالینه‌ها و وسایلی که با الهام از آن ساخته می‌شد هویدا است.
وی همچنین اظهار می‌دارد: قبل از مهاجرت اصلی آریاییان و همچنین در سراسر آسیای غربی از دریای روم تا ترکستان و دره سند، انسان‌هایی می‌زیستند که برخی از محققان آنها را "آسیایی" می‌نامیدند. در بین این مردم یکی از دسته‌های متخصص "کاسیان" بودند. اینان از زمان‌های دور در کوهستان‌های زاگرس به‌ویژه در قسمت مرکزی کوه‌های لرستان می‌زیستند. کاسیان حوالی 1750 به بابل حمله کردند که اصولاً این حمله را مدیون پدید آمدن تحرک شدید در آنان و استفاده از اسب می‌دانند.
ورود کاسی‌ها یا کاسیان به بابل باعث ورود اسبان اهلی به این سرزمین شد و در واقع اسب توسط هندیان و آریاییان اهلی شد و سپس توسط کاسیان به بابل وارد شد.
در اواخر هزاره سوم تا هزاره اول یافتن مقادیر متنابهی از ابزارآلات مربوط به اسب ازجمله زین و یراق اسب، لگام، نشانه‌های مشابه سر اسب در مقابر لرستان حاکی از اهمیت اسب در زندگی مردم این منطقه است.
مادها به اسب اسپه می‌گفتند که امروزه در زبان کردی که به اسب واژه "اسپ" اطلاق می‌شود نشان از ماندگاری این کلمه در زبان کردی است.
هنر اصلی اقوام کهن ماد که سوارکار جنگجو هم بودند، پرورش اسب بود که مایه شهرت جهانی آنان شده بود.
بر طبق مقاله این استاد مادها از نظر رسوم اجتماعی و چه از جنبه دامپروری، سوارکاری و جنگ پایه‌گذار اجتماع هخامنشیان بودند.
هرودوت نوشته است: مادها چراگاه‌های فراوان دارند، اسب‌هایشان پرخون، زیبا، خوش‌اندام و خوش‌قامت‌اند و در ایلخی شاه تربیت می‌شوند.
در مقاله دیگری به نام نوآوری ایرانیان قدیم در پرورش اسب از غزاله منتظم آمده است: اسب‌های مشهور مادی به میان‌رودان (عراق)، عربستان، مصر، یونان و روم و سرزمین‌های دیگر راه یافتند. آشوری‌ها، که از تمدن‌های باستانی میان‌رودان بودند، هنگامی که بر مادها چیره شده بودند، از آنها اسب و چیزهای فلزی به عنوان خراج دریافت می‌کردند.
اسب نژاد کرد ایران بر طبق نوشته‌های جهانگردان و مورخان از هرودت گرفته تا معاصران، به اقصی‌نقاط دنیا انتقال یافته و خون آن در شریان‌های اسب‌های دنیا جریان دارد. اسب کرد از اسب‌های توانای ارزشمند و پرخون دنیا محسوب شده و مبدأ و منشأ آن ایران است.
گرچه در خیلی از منابع نامی از اسب کرد نیست معمولاً برای اسب کرد سه تیره جاف، افشاری و سنجابی مطرح می‌شود.
بعد از گردآوری اولین کتاب تبارنامه اسب کرد در انجمن سلطنتی اسب ایران در سال‌های فوق فعالیت‌های تقریباً دقیق‌تری نیز به جهت شناسایی هرچه بهتر نژاد اسب کرد در ایران انجام شده است.
در این کتاب آمده است: آنچه مسلم است داغ و صدور شناسنامه اسب نژاد کرد بر اساس ظاهر یا فنوتیپ و همفکری با اسبداران قدیمی غرب کشور انجام شد که شاید به ظاهر کافی باشد اما برای شناسایی یک نژاد فقط فنوتیپ کافی نیست بلکه به‌کارگیری از روش‌های کروموزمی و خونی و اسکلت‌شناسی، شجره‌یابی، بیومتری و... می‌تواند در کنار روش‌های اصلاح نژادی تثبیت‌کننده یک نژاد و معرف آن در مجامع بین‌المللی باشد.
اسب کرد به جوامع اسبی دنیا معرفی نشد و بسیاری از کشورها هنوز از وجود اسبی به نام اسب کرد در غرب کشور ایران بی‌اطلاع هستند.
بر سنگ‌های کوه بیستون تصویر اسب شگفت‌انگیزی با استخوان‌بندی بسیار قوی نمایان است. آنچنان که شایسته یک اسب کوهستان است این اسب سری بزرگ، استخوان پیشانی و ستیغ‌های گونه‌ای برجسته، گوش‌ها عقب و سرشار از توانایی و هوش است. این خصوصیات اسبی است که چندان بلند نیست ولی چنان قوی و مستقر و تواناست که در طول قرون و اعصار، مرکب انسان‌هایی است که در نبرد بی‌امان زندگی، برای زنده ماندن و برتری‌جویی جنگیده و به کار مشکل زندگی اشتغال داشته‌اند، نام این نژاد اسب نسایی است.
یونانیان آن را تحسین کرده و از پاهایی که زمین را لرزانده سخن گفته‌اند. این نژاد اسب، امروزه وجود ندارد ولی گاهی سری بالا، ستیغ‌های گونه‌ای برجسته و چشمانی سنگین و پوزه‌ای دراز در اسبی دیده می‌شود که یادگار نیاکان او، همان اسب نسایی است و گاه گردنی قوی و ستبر و زمانی دست و پایی که واقعاً زمین را می‌لرزاند، اینها نیز یادگار نیاکان او هستند. از نژاد نسایی به معنای خالص آن، کم باقی مانده ولی از نتایج آن دو تیره وجود دارد که یکی در قسمت شرقی و دیگری در غرب مناطق کردستان است. تیره شرقی شباهت‌های فراوانی با نسایی باستان دارد و به نام اسب کرد مشهور است.
اگر از تغییرات و اختلاط‌های آن بگذریم، دارای همان ویژگی‌ها است که پدران آن دارا بوده‌اند:
- پیشانی برجسته و گاهی مستقیم
- سر سنگین
- چشم‌ها عمیق و خشن
- استخوان بینی دراز
- منخرین تنگ
- ستیغ گونه هویدا
- فاصله دو استخوان فک در ناحیه حلق زیاد
- اتصال سر و گردن خشن
- گردن قوی، سینه از جلو به حد قابل توجه عضلانی
- دست و پا کوتاه و بسیار محکم با اندک مو در ناحیه شاخ مو
- در مجموع بدن عضلانی و جمع
- بسیار باهوش، مطیع، صبور و در راهپیمایی در زمین‌های کوهستانی توانا
عمدتاً این نژاد در منطقه کرمانشاه و مناطق اطراف آن و استان‌های آذربایجان غربی و قسمتی از زنجان، لرستان و کردستان و اصفهان پراکنده هستند.
این نژاد به کشورهای همجوار (عراق، ترکیه و قسمتی از جمهوری آذربایجان) انتقال یافته و جمعیت مناسبی را تشکیل داده است.
تکاپوی سواران مرهمی بر مرثیه تلخ سرنوشت اسب کرد
نژاد اسب کرد در غرب کشور با توجه به شواهد تاریخی چند هزار سال ذکر شده تاریخ‌نویسانی مانند هرودت سر به روی انقراض نهاده است.
دبیر هیأت سوارکاری استان کردستان در گفتگو با خبرنگار ایانا در مورد ویژگی اسب کرد گفت: نژاد اسب کرد امروزی نه‌تنها از زیبایی خاص برخوردار است بلکه دارای استقامت بی‌نهایت است.
اقبال میهمی افزود: اسب‌های نژاد کرد به‌خصوص در مسابقات چوگان موفق بوده و بسیاری از اسب‌های کرد در مسابقات پرش و سواری استقامت افتخارات ارزنده کسب کرده‌اند.
وی به اقدامات انجام شده در جهت شناسایی اسب کرد در کردستان اشاره کرد و ادامه داد: در دو سال گذشته از تمام روستاهای استان بیش از یک هزار اسب شناسایی کردیم و بعد از خون‌گیری، میکروچیپ‌گذاری، پرکردن فرم‌ها و فنوتیپ اسب‌ها مشخص شد کمتر از 10 درصد از اسب‌های استان اسب کرد هستند.
میهمی شناسایی اسب کرد را با کدخدامنشی و سلیقه‌های شخصی رد کرد و یادآور شد: با توجه به تغییرات اسب کرد در طول تاریخ اعمال سلیقه شخصی و فقط از روی فنوتیپ اسب نمی‌توان به‌درستی نژاد اسب کرد را تشخیص داد بلکه کار کارشناسی و شناسایی از روی ژنتیک اسب کرد می‌تواند در بهبود این امر کمک کند.
وی خاطرنشان کرد: اما اگر همین طور زمان بگذرد همین 10 درصد و شاید هم کمتر از وجود اسب کرد در استان از بین می‌رود و ما شاهد انقراض کامل اسب کرد خواهیم بود.
این اسب‌دار و پرورش‌دهنده اسب که سالیان زیادی است با اسب و پرورش آن دمخور است، تصریح کرد: سال‌های سال است که اگر اسب کردی در استان وجود داشته باشد استان‌های اصفهان، شیراز، کرمان و دیگر استان‌ها با قیمت ناچیزی از اسبداران کردستان می‌خرند و می‌برند.
میهمی مهمترین دلایلی که اسب اصیل نژاد کردی را تهدید می‌کند، هزینه بالای نگهداری، نبود مرکز تکثیر و پرورش می‌داند و یادآور می‌شود: حمایت نکردن مسئولان و تسهیلات کم و ناچیز برای پرورش اسب کرد و حمایت نکردن جدی مسئولان از طرح‌های اصلاح ژنتیکی و کار کارشناسی این نوع اسب از مشکلات عمده آن است.
وی تأکید کند: این امر زنگ خطری برای بقای این نژاد ارزشمند و اصیل اسب ایرانی است که باید با برنامه‌ریزی مناسب برای حمایت از این نژاد و تکثیر آن نگذاریم جمعیت اسب کردی کاهش یابد.
میهمی اظهار داشت: اسب اصیل نژاد کردی علاوه بر توانمندی جسمانی، بسیار باهوش، مطیع، صبور و مقاوم در مسافت‌های طولانی است و به این دلیل همواره در مسابقات استقامت و چوگان بسیار موفق ظاهر می‌شود.
وی قیمت اسب کرد را 20 تا 25 میلیون تومان عنوان کرد و گفت: وقتی حمایت مسئولان در حد یک چهارم این مبلغ هم نیست چگونه می‌توان به بقای این نسل از اسب امیدوار بود.
دبیر هیأت سوارکاری استان کردستان که مربی سوارکاری است از عدم کارشناسی صحیح برای تسهیلات ارائه شده به پرورش‌دهندگان اسب خبر داد و افزود: یک اسب بعد یک سال کشش و بارداری تا دو سالگی باید پرورش یابد و سه سال زمان می‌برد تا اسب وارد مرحله بهره‌برداری برسد این در حالی است که بازپرداخت تسهیلات پس از یک سال آغاز می‌شود و با این اوصاف یک پرورش‌دهنده چگونه می‌تواند وام خود را بازپرداخت کند.
میهمی نگاه مرغداری و گاوداری به پرورش اسب را غلط خواند و خاطرنشان کرد: قیمت بالای اسب، مرحله طولانی پرورش اسب، تسهیلات پایین و نبود یارانه به این بخش چگونه می‌تواند به تقویت این بخش کمک کند.
صنعت اسب یک صنعت اشتغال‌زا و پردرآمد
این اسب‌دار و پرورش‌دهنده اسب به نقش اشتغال‌زایی، تقویت توریسم، مشاغل جانبی، ورزش و سلامتی اسب‌سواری و پرورش اسب اشاره کرد و ادامه داد: به جرأت می‌توان گفت اگر کار کارشناسی صحیح و آموزش انجام شود و برنامه‌ریزی در جهت حفظ نژاد اسب کرد پیاده شود می‌توان از پرورش اسب و اسب‌سواری یک صنعت پردرآمد و اشتغال‌زا ساخت.
وی تصریح کرد: با کره‌کشی اسب، توسعه آموزش اسب سواری، پانسیون داری، ایجاد فروشگاه‌ها و کارگاه‌های لوازم اسب‌سواری، توسعه پرورش اسب و اسب‌سواری در مناطق توریستی، با جرأت می‌گویم که بیش از سه هزار شغل مستقیم ایجاد می‌شود و این غیر از مشاغل جانبی آن و افزایش درآمدزایی بوده و همچنین این موارد به غیر از محاسبه ورزش اسب‌سواری است.
میهمی این کارها را در صورت تحقق نوعی کارآفرینی خواند و یادآور شد: هر مادیان عرب سالانه 30 میلیون تومان فروش کره دارد و اسب کرد اگر توسعه یابد 15 تا 25 میلیون تومان به فروش می‌رسد که این در درجه خود بسیار درآمدزا است.
دبیر هیئت سوارکاری کردستان از وجود یک کارگاه تولید لوازم اسب سواری خبر داد و تأکید کرد: این کارگاه که متعلق به برادرم است، یک زین کابویی آمریکایی را که قیمتی معادل 10 میلیون تومان دارد به کیفیت درجه یک به قیمت یک میلیون تومان تولید و به فروش می‌رساند.
وی در مورد ورزش اسب‌سواری در استان اظهار داشت: با وجود اینکه اداره محیط زیست کردستان اجازه نگهداری کمتر از 10 رأس اسب را در مجموعه ورزشی 22 گولان داده است اما کماکان اداره ورزش و جوانان استان اجازه نگهداری اسب در مجموعه ورزشی را به هیئت سوارکاری نمی‌دهد.
میهمی همچنین گفت: چون باشگاه‌های اسب‌سواری فعلی در خارج از شهر قرار دارند با فعال شدن زمین مجموعه ورزشی 22 گولان و به‌دلیل اینکه این زمین در داخل شهر قرار دارد شاهد استقبال بیشتری برای اسب‌سواری خواهیم بود.
هم‌اکنون 500 نفر سوارکار در استان وجود دارد که حدود 100 تا 150 نفر از آنها از بیمه ورزشی برخوردارند و تنها حدود 30 تا 40 نفر آنها نیز در مسابقات شرکت می‌کنند.
وی دلیل عدم رشد در این بخش را مشکل کلی در سطح کشور، کم‌کاری فدراسیون در سال‌های گذشته، کم کاری مسئولان جهاد کشاورزی عنوان کرد و افزود: با وجود حمایت‌های استاندار و سازمان میراث فرهنگی هنوز این صنعت در کردستان با چالش مواجه بوده و خروج از آن مستلزم همکاری، تعامل، حمایت و پشتیبانی همه دستگاه‌ها است.
راه‌اندازی مرکز تحقیقات اسب کرد در سنندج
چندی پیش مرکز تحقیقات اسب کرد در سنندج به‌منظور اهمیت پرورش اسب کرد و خلوص نژادی در دستور کار دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج قرار گرفت.
رئیس دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی واحد سنندج به موافقت اصولی و اولیه برای راه‌اندازی یک مرکز تحقیقات اسب کرد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج به مرکزیت گروه علوم دامی دانشکده کشاورزی اشاره کرد.
طی آن همایش دو روزه اسب کرد و اهمیت پرورش آن همزمان با مسابقات زیبایی، کردی‌سواری و بازی‌های محلی و مسابقات کشوری استقامت با حضور داوران بین‌المللی برگزار شد.
البته مراسم مسابقات زیبایی، کردی سواری و بازی‌های محلی و مسابقات کشوری استقامت توسط سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان برگزار شده بود.
گفتنی است، همایش دوروزه اسب کرد و اهمیت پرورش آن با همکاری دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی و دانشکده دامپزشکی با حضور دانشجویان و اساتید، رئیس نظام دامپزشکی استان، معاونان امور دام استان کردستان، کرمانشاه و همدان، عبدالمؤمن مردوخ رئیس هیئت سوارکاری استان در دانشگاه آزاد واحد سنندج اجرا شد.
طرح ارزیابی تنوع ژنتیکی اسب‌های کرد اجرا می‌شود
معاون بهبود تولیدات دامی جهاد کشاورزی استان کردستان در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار ایانا گفت: در طرحی مشترک با دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج برای تثبیت نژادی اسب کرد هیئتی تحت عنوان کمیته فنی اسب کرد که متشکل از افراد خبره در زمینه اسب کرد هستند تشکیل می شود.
خالد جعفری به شناسنامه‌دار کردن اسب‌های کرد اشاره کرد و افزود: این کار ضمن هویت بخشی به اسب و جلوگیری از آمیخته شدن با نژادهای دیگر تا حدی از انقراض آن جلوگیری کرد.
وی خاطرنشان کرد: معاونت امور دام جهاد کشاورزی مسئول حفظ و حراست از این نژاد بوده جدا از شرایط ویژه زمین و واگذاری تسهیلات برای تخصصی کردن پرورش اسب می‌توان با برگزاری و حمایت از مسابقات اسب‌سواری تا حدی در احیای اسب کرد تلاش کرد.
جعفری ادامه داد: در گذشته حمایت از اسب عرب و اسب ترکمن انجام می‌شد که متأسفانه اسب کرد مورد بی‌مهری قرار گرفت.
تسهیلات برای اسب کرد سقف خاصی ندارد
معاون بهبود تولیدات دامی جهاد کشاورزی کردستان تصریح کرد: ارائه تسهیلات برای اسب کرد سقف خاصی نداشته و بستگی به تعداد اسب دارد.
وی یادآور شد: اگر طرح قابلیت اجرایی داشته باشد جزو طرح‌های اولویت‌دار خواهد بود و با توجه به اینکه حمایت از پرورش اسب کرد در کارگروه کشاورزی استان مصوب شد می‌توان وارد اقتصادی کردن اسب کرد در استان هم شد.
جعفری به حمایت و ایجاد واحدهای کشش اسب کرد اشاره کرد و اظهار داشت: حمایت‌های مختلفی ازقبیل حمایت نهاده‌ای و حمایت‌هایی برای اصلاح نژاد در اختیار اسبداران قرار دادیم.
وی در مورد تسهیلات بانکی کارشناسی نشده در مورد اسب کرد تأکید کرد: متأسفانه بیشتر بانک‌ها به این مورد توجه نمی‌کنند و بیشتر به فکر بازگشت تسهیلات هستند و فقط دو سال به‌منظور تنفس اعلام شده است.
توجه بیشتر به امر اصلاح نژاد اسب کرد، شناسایی دقیق نژاد کرد، مشخص کردن تعداد دقیق اسب‌های موجود و اصلاح نژاد آنها، توجه به مطالب بنیادی و پایه‌ای در جهت بهبود امور پرورش اسب، ازجمله مطالعات آناتومیکی، فیزیولوژیکی و خون‌شناسی و به‌خصوص ژنتیکی، تأسیس انجمن اسب کرد و تدوین کتاب انساب ازجمله راهکارها و پیشنهاداتی است که توسط کارشناسان و فعالان در زمینه اسب به جهت حفظ، حراست، احیا و نجات اسب کرد از انقراض ارائه دادند.