طب فیزیكی و توانبخشی، شاخه‌ای از پزشكی است كه هدف آن، افزایش و بازیابی توانایی عملی و كیفیت زندگی برای افرادی است كه دچار آسیب‌های فیزیكی (از جمله سوختگی‌ها) یا معلولیت‌های ناشی از یك بیماری (قلبی، عروقی، اطفال و سالمندی)، جراحت‌ها (ماهیچه‌ای، استخوانی، بافت‌ها و سیستم عصبی) یا روش‌های جراحی شده‌اند و اقدامات آن، از طریق استفاده تركیبی از داروها، شیوه‌های درمانی، فیزیكی، آموزش‌های مربوط به ورزش‌درمانی، تغییرات حركتی، فعالیت‌ها و نیز تجهیزات و ابزارهای كمك‌كننده ارتوپدی (آتل‌ها)، پروتزها و روش‌های آموزشی جدید صورت می‌گیرد.
توانبخشی فیزیكی علاوه بر بیماران آسیب‌های حركتی، مشمول بیمارانی نیز می‌شود كه دچار حداقل چالش‌های فیزیكی شده، اما با یك واقعه تاثیرگذار بر زندگی ـ مانند شیمی‌درمانی برای انواع سرطان‌ها یا جراحی‌ها ـ روبه‌رو شده‌اند.
پزشكان طب فیزیكی و توانبخشی، ممكن است برای جمع‌آوری اطلاعات مفید از سیستم عصبی برای تشخیص و پیگیری اختلالات مختلف عصبی ماهیچه‌ای، از روش‌های تشخیص الكتریكی استفاده كنند كه شامل تحریك الكتریكی اعصاب مركزی و سنجش پاسخ‌های اعصاب و نیز شناسایی پتانسیل الكتریكی ایجاد شده از فیبرهای ماهیچه‌ای (با وارد كردن سوزن الكترودها به داخل ماهیچه‌ها) است.
بیماری‌های شایعی كه از سوی اینگونه پزشكان، درمان می‌شود شامل قطع عضو، آسیب‌های نخاعی، آسیب‌های ورزشی، سكته مغزی، سندروم‌های درد ماهیچه‌ای اسكلتی مانند دردهای كمر، فیبرومیالژی و آسیب مغزی تروماتیك می‌شود.
توانبخشی در بیماری‌های عصبی ـ ماهیچه‌ای: بیشتر بیماری‌های عصبی ـ ماهیچه‌ای (NMDS) غیرقابل درمان هستند، با این حال یك برنامه توانبخشی موثر می‌تواند به حفظ كیفیت زندگی بیمار كمك كند و عملكردهای فیزیكی و روانی بیمار را به حداكثر و امراض ثانویه پزشكی را به حداقل برساند و نیز از نقص عضوهای فیزیكی جلوگیری كند یا باعث كاهش آنها شود و به بیمار امكان ورود به اجتماع بدهد.
روش‌های درمانی مانند انواع حركات و ورزش‌های تقویت‌كننده همراه با مداخله‌های جراحی مناسب، می‌تواند در این زمینه موثر واقع شود. ولی امروزه ابزارهای انعطاف‌پذیر مانند ویلچرها و بالابرها، اغلب به همراه تكنولوژی كامپیوتری، استراتژی‌های بهتری را برای بهبود حركت بیماران فراهم می‌كنند.
همچنین ورزش‌های مقاومتی و ایروبیك نیز ممكن است باعث بهبود عملكرد و استقلال بیشتر بیماران در فعالیت‌های زندگی روزمره شود.
در این میان، پیشرفت تكنولوژی دستگاه‌های تهویه با فشار مثبت توانسته است، نقش مهمی در كاهش بروز امراض ریوی در بیماران NMDS داشته باشد.
گفتنی است، كنترل همه‌جانبه این بیماری‌ها، معمولا نیاز به یك سیستم چند رشته‌ای و تیمی از پزشكان، پرستاران، فیزیوتراپیست‌ها، مشاوران اجتماعی، فنی و روان‌شناسان دارد.
توانبخشی در دیسك گردن: این اختلال می‌تواند منجر به آنومالی‌های حسی، حركتی یا رفلكس شود. توانبخشی در این بیماری می‌تواند شامل فیزیوتراپی، درمان‌های متمركز حمایتی (مانند روش مكنزی) همراه با ورزش‌های ایروبیك باشد. در روش مكنزی، شخصی‌سازی درمان و آموزش بیمار حائز اهمیت است.
چرا كه یك حركت (مانند حركات كششی) ممكن است به برخی بیماران كمك كند، ولی در سایر بیماران، باعث وخیم‌تر شدن علائم شود. بنابراین حركات ورزشی و هماهنگ عضلات گردن، شانه و كتف، باید با توجه به وضعیت بیمار صورت گیرد.
توانبخشی در آرتریت و اختلالات بافت پیوندی: لوپوس اریتماتوزسیستمیك (SLE) به بیماری التهابی بافت‌های پیوندی گفته می‌شود. SLE می‌تواند با كمپلكس‌های خود ایمنی و آنتی‌بادی‌ها بر بسیاری از سیستم‌ها و اندام‌های بدن تاثیر بگذارد كه مشخصه آن، ایجاد لكه‌هایی بر گونه، بینی و اندام‌های انتهایی (مانند دست و پا) است.
توانبخشی برای SLE می‌تواند شامل درمان فیزیكی، كار درمانگری، گفتاردرمانی، درمان‌های تفریحی یا تركیبی از آنها باشد.
در درمان فیزیكی، برنامه‌ریزی مفید برای كمك به كاهش درد، خشكی و التهاب صورت می‌گیرد. ورزش‌های ایروبیك می‌تواند در مبتلایان آرتریت موثر واقع شود، همچنین ورزش‌های ایزومتریك برای بیماران دارای التهاب بخصوص در ناحیه مفصل ران و زانو مفید است و ورزش‌های ایزوتونیك نیز برای كاهش التهاب، كارایی دارد.
توانبخشی در بیماری استئوآرتریت: استئوآرتریت یك بیماری مزمن است كه مفاصل بزرگ و سنگین وزن را تحت تاثیر قرار می‌دهد و باعث درد و تورم آنها می‌شود. توانبخشی در این بیماری می‌تواند به شكل‌های مختلف از جمله فیزیوتراپی، كار درمانگری، درمان دارویی، تزریقات داخل مفصلی و جراحی صورت بگیرد.
یك برنامه فیزیوتراپی با تكیه بر تقویت زانوها، ورزش‌های كششی (كه میزان حركت را افزایش می‌دهد) و شنا می‌تواند مفید واقع شود و نیز سایر روش‌های درمانی فیزیوتراپی مانند الكتروتراپی و ترموتراپی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاو بر این، تغییر در شیوه زندگی بخصوص اقدام در جهت كاهش وزن نیز از مولفه‌های اصلی در كنترل استئوآرتریت است.
كار درمانگری ممكن است با تكیه بر تكنیك‌های محافظت از مفصل، آتل‌بندی دست بخصوص اولین مفصل آن، ضرورت پیدا كند. درمان اولیه دارویی می‌تواند شامل تزریق كورتیكواستروئیدها، داروهای ضدالتهاب و نیز داروی اتودولاك به همراه استامینوفن باشد.
تزریق استروئید (حداكثر سه تزریق در سال برای هر مفصل استئوآرتریتی)، اثر ضدالتهاب و بهبود درد را به همراه دارد و در صورت درد شدید، داروهای مسكن قوی (مخدر) تجویز می‌شود.
توانبخشی در بیماری آمیوتروفیك جانبی (ALS): در این بیماری، نورون‌های حركتی به‌تدریج كاهش می‌یابند و از دست می‌روند.
فیزیوتراپی برای ورزش‌های مچ پا و ورزش‌هایی كه باعث قوی‌تر شدن ماهیچه‌های ضعیف چهارسر می‌شوند، برای به حداقل رساندن ضعف پا و پیشگیری از زمین خوردن‌ها انجام می‌شود، ضمن این كه استفاده از ویلچر نیز ضروری به نظر می‌رسد.
توانبخشی در بیماری سرطان: سرطان به عنوان یك بیماری كه اغلب مرگ غیرقابل انتظار را به همراه دارد، بار جسمی و روانی شدیدی را بر خانواده، دوستان، اجتماع و سایر منابع اجتماعی تحمیل میكند.
هدف از توانبخشی بیماران مبتلا به سرطان، حمایت روانی، بهینه‌سازی عملكرد جسمی و حضور اجتماعی آنهاست.
در این ارتباط، بیماران، اعضای خانواده و سایر عوامل تاثیرگذار، باید در این فرآیند، مشاركت فعال داشته باشند. در این میان نقش آنكولوژی (سرطان‌شناسی) و پرستاری در توانبخشی سرطان حائز اهمیت است.
مداخلات درمانی می‌تواند عامل كمك به بیمار با ورزش‌ها، حركت روی دستگاه‌ها، فعالیت‌های خود مراقبتی، تكنیك‌های گفتاردرمانی و بلع باشد.
همچنین پرستاران با آگاهی از استرس‌های عاطفی، خانوادگی و مسائل سازگاری با شرایط، گاهی نقش یك مشاور را در حمایت احساسی بیمار و خانواده او دارند و مسئول مراقبت‌های پوستی، كنترل روده و مثانه و آموزش‌های لازم در این زمینه هستند.
مددكاران اجتماعی نیز نقش مهمی را در حمایت احساسی، كمك‌های مالی، تغییر در شیوه زندگی، خدمات مراقبت در خانه و انتقال بیماران به مراكز درمانی ایفا می‌كنند.
همچنین روان‌شناسان می‌توانند به كاهش افسردگی معمول در این بیماران كمك كنند و متخصصان تغذیه نیز با ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای و توصیه‌های مرتبط با رژیم‌های خاص بیمار، در توانبخشی اینگونه بیماران، نقش موثری دارند.
وقتی متخصصان توانبخشی به كمك بیماران می‌آیند
فیزیوتراپی یكی از حرفه‌های مراقبت از سلامت است كه با پیشگیری، تشخیص، مداخله در درمان و توانبخشی، سلامت فیزیكی، فیزیولوژیكی، احساسی و اجتماعی بیماران را با استفاده از دانش و مهارت‌های منحصر به فرد فیزیوتراپیست‌ها بهبود می‌بخشد.
فرآیند توانبخشی با پزشك اولیه بیمار آغاز می‌شود كه نیازهای افراد و مسائل مربوط به ناراحتی‌های فیزیكی یا حركتی را ارزیابی میكند تا بر اساس آن، مورد رسیدگی قرار گیرد كه ممكن است به استراتژی‌های كنترل درد و ایجاد یك برنامه خودمراقبتی و ورزش‌هایی بینجامد كه بیمار می‌تواند در خانه انجام دهد.
در این ارتباط، علاوه بر خدمات فیزیوتراپیست‌ها، یك كاردرمانگر نیز ممكن است برای اجرای برنامه‌های توانبخشی، مناسب تشخیص داده شود.
درباره بیماران سرپایی، توانبخشی می‌تواند منحصر به اماكن درمانی مانند بیمارستان‌ها یا مراكز درمانی فیزیوتراپی نباشد و فیزیوتراپ‌هایی برای كارهای غیروابسته به دفتر كار انتخاب شوند؛ چراكه در برخی موارد ممكن است نیاز به انجام درمان‌های فیزیكی در خانه بیمار باشد، در حالی كه شروع درمان‌ها برای برخی بیماران (مانند بیمارانی كه مفصل مصنوعی دست و پا دریافت كرده‌اند)، بلافاصله پس از جراحی و قبل از ترك بیمارستان صورت می‌گیرد.
در مورد بیمارانی كه از یك جراحت یا وضعیت مزمن رنج می‌برند، توانبخشی اغلب تحت راهنمایی و نظارت فیزیوتراپ‌ها صورت می‌گیرد، اما برخی ورزش‌ها می‌تواند در خانه و بدون نظارت انجام شود.
مهم‌ترین هشدار برای هر توانبخشی فیزیكی یا ورزشی، اجتناب از هرگونه فعالیتی است كه دردها را تشدید كند یا باعث درد جدیدی شود كه متعاقب آن یك آسیب جدید اتفاق می‌افتد یا بر اثر التهاب جراحت قبلی بروز میكند.