بر اساس مطالعات باستان شناسی مشترک ایران و فرانسه در پیشینه تاریخی شهر «سبزوار»، تاریخ پیدایش فرهنگی این شهر به هزاره چهارم قبل از میلاد می رسد. بر اساس یافته های باستان شناسی در آثار به جای مانده از این شهر دوران، مردم این منطقه بیشتر دام دار و کشاورز بوده اند. سبزوار کنونی یکی از بخش های دوازده گانه بیهق قدیم می باشد که با فراز و نشیب فراوان به شکل امروز خود درآمده است.

شهرستان سبزوار در غرب استان خراسان رضوی قرار دارد. از شمال به شهرستان های اسفراین، جوین و جغتای، از مشرق به نیشابور و از جنوب به شهرستان های کاشمر و بردسکن محدود است. از آن جایی که شهرستان سبزوار در نواحی کوهپایه ای و دشتی قرار گرفته از آب وهوای متنوعی برخوردار است. همین تنوع آب وهوا زمینه به وجود آمدن پوشش گیاهی و زیست جانوری متنوعی را پدید آورده است.

این شهر  با بسیاری از داستان های پهلوانی ایران باستان ارتباطی نزدیک دارد. چنانكه مدتها، میدان مركزی شهر به میدان دیو سفید معروف بود. در دوره های اسلامی، ولایت‌ بیهق دارای دو شهر سبزوار و خسروگرد بود. شهر سبزوار در حمله مغول به كلی ویران شد؛ لیكن به تدریج دوباره آباد گردید. حوادث تاریخی بی شماری در این شهر اتفاق افتاده است؛ از جمله در سال 737 ه. ق. این شهر پناهگاه و پایتخت سلسله سربداران شد. شهر سبزوار به "دارالمؤمنین" نیز معروف بوده است. هنوز زخم ناشی از حمله مغولان به مردم این شهر التیام نیافته بود كه در زمان شاه عباس، بار دیگر، سبزوار زیر سم ستوران ازبک ‌ها ویران گشت و مردم آن قتل عام شدند. پس از این واقعه؛ این شهر كم كم رو به آبادانی گذاشت. دوره صفویان برای این شهر، شروع مرمت و بازسازی تاریخ گذشته بود. این شهر طی دهه های اخیر رونقی دوباره یافته و همچنان در حال توسعه و نوسازی است.

مردم سبزوار معتقدند جنگ ایرانیان و تورانیان در حوالی سبزوار اتفاق افتاده است. همینطور معتقدند قبر سهراب در این شهر و در محل فعلی شهرداری سبزوار قرار داشته است. کلاه خود و زرهی به تازگی در این شهر کشف شده که به موزه آستان قدس رضوی تحویل گردیده و شهرداری سبزوار در حال حاضر بنای یاد بودی بر آن نهاده است. هر چند بسیاری داستان رستم و سهراب را اثری اساطیری می دانند. در تاریخ مسعودی مطالبی در این خصوص آمده و در شرح مسافرت شاه طهماسب صفوی به خراسان و گذارش از شهر سبزوار؛ از آشنایی مردم آن دیار با شاهنامه سخن گفته شده است.

آثار دیدنی فراوانی در این شهر وجود دارد که مهم ترین آنها به شرح زیر است:
سرای معمارزاده

این سرا یکی از ۱۱ سرای قدیمی موجود در شهر است که در میدان اسرار واقع شده، مالکیت این بنا در ابتدا متعلق به یک فرد اهل روسیه بوده و قدمت آن به دوره قاجاریه باز می گردد.از ویژگی های جالب این بنا وجود دو هشتی در امتداد هم در ورودی های بنا است.

آرامگاه کاشفی

این آرامگاه متعلق به مولانا کمال الدین کاشفی مشهور به واعظ سبزواری متوفی در سال ۹۱۰ (ه.ق) می باشد. ایشان از فضلای نامی اواخر عهد تیموری است و با سلطان حسین میرزا بایقرا و امیر علیشیر نوایی معاصر بوده است. از تألیفات کاشفی می توان از کتاب های انوار سهیلی (ساده شده کلیله و دمنه) صحیفه شاهی، روضة الشهدا، تفسیر حسینی (تفسیر قرآن مجید)، اخلاق محسنی، اسرار قاسمی و... را نام برد. بنای آرامگاه کاشفی در سال ۱۳۵۳ (ه.ش) توسط انجمن آثار ملی طراحی و ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

یخدان های سبزوار

به دلیل کویری بودن و داشتن تابستان های بسیار گرم و نیاز به مصرف آب خنک ایجاب می کرده است که مردم به فکر احداث بناهایی چون «یخدان» و «آب انبار» باشند. لذا در گذشته سبزوار دارای چندین مجموعه «یخدان» بوده که در حال حاضر از کل آن ها ۹ یخدان به طور پراکنده در حاشیه جنوب شهر باقی مانده است.

امام زاده یحیی

بنای معروف به آرامگاه امام زاده یحیی در محل تلاقی خیابان بیهق و اسرار در مرکز شهر واقع شده است. این بنا مشتمل بر در ورودی کاشی کاری شده در خیابان های بیهق و اسرار، راهروهای منتهی به داخل بنا و گنبدخانه است که متعلق به قرن ۶ و ۷ هجری است و بقیه فضاها بعدا به آن الحاق شده است. از جمله مناره های اصلی که ۲۹ متر ارتفاع دارد. تزئینات بنا شامل کاشی کاری های بسیار زیبا، آینه کاری، کاربندی و... است.

آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری

این آرامگاه متعلق به فیلسوف بزرگ شرق حاج ملا هادی سبزواری می باشد. ایشان در شب شنبه ۲۱ ذی الحجه سال ۱۲۱۲ ه.ق متولد شد و پس از ۷۷ سال عمر گران مایه در سال ۱۲۸۹ ه.ق وفات کرد. آرامگاه وی در باغ شخصی وی بنا شده است. از مهم ترین آثار وی آثار الحکم و دیوان اشعار می باشد که تخلص شعری وی «اسرار» بوده است. این بنا از آثار دوره قاجار می باشد و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

مسجد پامنار

مسجد آدینه یا پامنار، کهن ترین مسجد سبزوار است که بنیاد اولیه آن به اواسط قرن سوم ه. ق بر می گردد. این بنا بر اساس نوشته ابوالحسن بیهقی در کتاب تاریخ بیهق، در سال ۳۱۷ ه.ق توسط امیر ابوالفضل زیاری تجدید بنا شده و در سال ۴۲۰ ه. ق به دست خواجه امیرک دبیر برای مناره ای ساخته شده که همچون منار جنبان اصفهان می جنبد و حدود ۱۷ متر ارتفاع دارد. مسجد نام خود (پامنار) را از همین منار گرفته است. تزئینات مسجد شامل کاشی کاری در ایوان ورودی، آجرکاری بر روی بدنه مناره و کتیبه های آجری می باشد.

مسجد جامع

بنای این مسجد عظیم به دوره سرداریه و به عهد علی موید آخرین امیر سریداری مربوط می شود و دارای دو گلدسته عظیم و دو ایوان شمالی و جنوبی است و در شرق و غرب آن نیز شبستان هایی موجود است که شبستان شرقی آن در گذشته با یک پلکان در زیرزمین قرار گرفته که در تابستان روی سقف آن و زمستان ها در درون آن نماز می گزارده اند که در سال های قبل از انقلاب تخریب و به صورت کنونی درآمده است. ۴ لوح سنگی نیز مربوط به زمان های شاه طهماسب دوم صفوی در دیوارهای آن نصب شده است. (قرن ۷ و ۸ ه.ق) نمای بیرونی بنا در دوره پهلوی ایجاد شده است.

میل خسروگرد

این مناره طبق کتیبه موجود بر روی آن در سال ۵۰۵ (ه.ق) در عهد سلجوقی ساخته شده است و البته در منابع مکتوب آمده که در سال ۴۱۳ نیز توسط سفرنامه نویسان دیده شده است. ارتفاع این مناره ۳۳ متر می باشد. آجرکاری های روی آن بیانگر هنر والای دوره سلجوقی می باشد. در خور اشاره است که بر خلاف افکار نظر عمومی که آن را مناره مسجد می دانند، این بنا یک مناره منفرد بوده و برای راهنمایی مسافران احداث شده است.

آرامگاه بقراط

حاج محمد حسن بقراط فرزند حاج محمد تقی از دانشمندان زمان خود بوده و شعر نیز می سروده و تخلص وی در سروده هایش «فانی» بوده است. او در سال ۱۲۴۰ خورشیدی در سبزوار زاده شد و در سال ۱۳۳۳ در ۸۳ سالگی درگذشته است. همچنین علاوه بر شعر، در علم طب نیز دستی داشته است و بیماران را با داروهای گیاهی و دستورات پزشکی درمان می کرده است.

خانه کیان

این خانه جزو فضاهای مسکونی شهر در دوره قاجار است. پوشش زیرزمین از قوس های خنچه(کلیل) یک گلویی و پوشش طبقه دوم از چوب است. گچ بری ورودی این بنا بسیار زیبا است و دیوار مرکزی حیاط هم نماکاری دیدنی دارد. اولین بانک روس ها در شهر سبزوار در این منزل دایر شده، این بنا هم در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

حوض هشت پایه

قدیمی ترین و بزرگ ترین حوض انبار شهر، حوض ۸ پایه است که در چهار راه رضوی قرار دارد. این حوض با هندسه مستطیل شکل و طاق های چند ترک بر روی ۸ پایه قطور مربع شکل به صورت مخزنی احداث شده است.

حمام قیصریه

این حمام بر اساس شواهد و نوع معماری اش مربوط به دوران قاجاریه است.«حمام قیصریه» هم همچون حوض ۸ پایه تغییر کاربری داده و به سفره خانه تبدیل شده است.نکته مهم درباره تغییر کاربری آثار ملی این است که آیا این تغییرات به اصالت بنا لطمه ای نخواهند زد؟

مصلای تاریخی

بنای آجری که به مصلی معروف است در جنوب «میدان شهداء» شهر سبزوار واقع شده که سال ها شاهد حضور مردم برای انجام فرایض دینی مثل نمازجمعه و جشن های اعیاد بوده است.بنای این مصلی مربوط به قرن هشتم هجری قمری یعنی مقارن با دوره سربداران است که همین موضوع بر ارزش آن می افزاید.

کاروان سرای فرامرزخان

یک کاروان سرای دیدنی، تاریخی و جالب در حاشیه خیابان بیهق شرقی قرار دارد که در زمان نخست وزیری دکتر مصدق به مرکز و کانون نگهداری از مستمندان تبدیل شده است. این بنا که جزو آثار ثبت شده ملی است از نوع ۴ ایوانی است که حیاطی مربعی شکل دارد همراه با ۴ ایوان و غرفه های متعدد که در انتهای هر یک از غرفه ها حجره ای هم ساخته شده است.

موزه های سبزوار

موزه مردم شناسی سبزوار در بخش بارانداز و غرفه های اتراقگاه شرقی کاروان سرای حاج فرامرزخان در حاشیه خیابان بیهق شرقی ایجاد شده است. در این موزه سعی شده گوشه ای از آداب و رسوم، مشاغل و آیین های سنتی منطقه به نمایش  بازدیدکنندگان گذاشته شود. در موزه نفت شهر هم که در خیابان دکتر فاطمی قرار دارد ادوات و تجهیزات نگهداری و انتقال نفت به نمایش گذاشته شده است.