چرخه ی تخمدان

چرخه یعنی تکرار یک فرایند در فاصله ی زمانی نسبتا" ثابت ، بنابر این چرخه ی تخمدان به مجموعه فرایند هایی گفته میشود که به شیوه ی متناوب در تخمدان یک جانور بالغ نا آبستن رخ میدهد ، فرایند هایی مانند رشد و نمو فولیکول ها ، اووژنسیز ، تخمک ریزی و رشد و نمو جسم زرد و از بین رفتن جسم زرد .
در ماده هایی که آبستن میشوند ، جسم زرد پایدار میماند و به تولید پروژسترون ، تا پایان دوره ی آبستنی ادامه میدهد . غلظت هورمون پروژسترون بین روزهای 21 تا 24 پس از تخمک ریزی ، در خون و شیر گاو آبستن بالاست . بنابر این با تولید پروژسترون ، تراوش ال اچ کاهش میابد و از تکامل فولیکول و تخمک ریزی جلوگیری میکند .
حال اگر گاو ماده در زمان تخمک ریزی ، جفتگیری نکرده باشد و یا جفت گیری کند ولی رویان در دوران آبستنی از بین برود ، جسم زرد پس از مدتی فعالیت ، از بین خواهد رفت و با توقف ترشح پروژسترون ، تراوش گونادوتروپین ها افزایش پیدا میکند که سبب رشد و نمو فولیکول های جدید میشود و در نتیجه ، چرخه ی تخمدان دوباره از سر گرفته میشود .
چرخه ی تخمدان دارای دو مرحله ی اساسی است که شامل :
اول : دوره ی رشد و نمو فولیکول میباشد ، که این مرحله را فاز فولیکولی نامیده اند و از آنجا که رشد و نمو. فولیکول با تولید استرادیول همراه است ، از این رو این فاز را فاز استروژنی نیز میگویند .
دوم : دوره ی رشد و نمو جسم زرد که این مرحله را فاز لوتیال مینامند و از آنجا که جسم زرد مهم ترین ساختار بافتی در این فاز است که پروژسترون میسازد ، از این رو این فاز را فاز پروژسترونی نیز مینامند .

فاز فولیکولی

فاز فولیکولی از زمان پس روی جسم زرد آغاز میشود و تا زمان تخمک ریزی ادامه میابد . اگرچه این فاز در گاو ، بز ، اسب ، خوک و گوسفند تنها نزدیک به 20 % از طول چرخه ی تخمدان را به خود اختصاص میدهد ، اما فرایند رشد و پس روی فولیکول ها در سراسر چرخه ی تخمدان ادامه می یابد. رشد و پس روی فولیکول ها که به آن دینامیک فولیکولی نیز می گویند ، در بر گیرنده ی سه رخداد اساسی است که به ترتیب عبارت اند از :
گزینش آغازین
گزینش فولیکول چیره
چیرگی
در مرحله ی گزینش آغازین فولیکولی ، چندین فولیکول آنترال کوچک ، شروع به رشد میکنند و استرادیول میسازند ، برخی از این فولیکول ها پس روی میکنند اما از میان فولیکول هایی که پس روی نکرده اند ، فولیکول های چیره برگزیده میشوند و سرانجام در مرحله ی چیرگی ، فولیکول چیره سبب سرکوب دیگر فولیکول های چیره ی برگزیده خواهد شد . در فاز چیرگی دینامیک فولیکولی ، فولیکول غالب مقدار زیادی استرادیول و اینهیبین میسازد که اینهیبین به شیوه ی اختصاصی با اثر فیدبک منفی بر هیپوفیز ، تراوش اف اس اچ را از هیپوفیز مهار میکند و نیز فولیکول چیره سبب کاهش جریان خون به فولیکول های زیر دست میشود ، بنابر این تنها زمانی فولیکول چیره تشکیل خواهد شد که جسم زرد از بین برود و تولید پروژسترون کاهش یابد ، در این شرایط است که غلظت ال اچ میتواند به اندازه ای افزایش یابد که رشد و تکامل پایانی فولیکول را سبب شود ، بنابر این فولیکول هایی که در گامه ی فعالیت جسم زرد رشد میکنند ، به تکامل نهایی و چیرگی کامل نمیرسند و پس روی خواهند کرد .
در پی آن مکن است گروه های دیگری فولیکول ، شروع به رشد کند و بنابر این در هر چرخه ی تخمدانی ، یک یا چند موج فولیکولی وجود خواهد داشت که شمار آنها تحت تاثیر ژنوتیپ ها قرار دارد و البته تغذیه و تنش گرمایی نیز بر ویژگی های موج فولیکولی تاثیر میگذارد . فولیکولی که سرانجام تخمک ریزی خواهد کرد از همین فولیکول های موجی منشاء میگیرد که پس از کاهش پروژسترون از جسم زرد ، آغاز به رشد کرده است .

تخمک ریزی

تخمک ریزی فرایند پیچیده ای است که با افزایش جریان خون ، از هم گسیختگی دیواره ی فولیکولی و انقباض های تخمدان همراه است . تخمک ریزی در جانوران مختلف معمولا" به یکی از این دو حالت صورت میگیرد :
اول : تخمک ریزی انگیزشی یا انعکاسی : این نوع تخمک ریزی در حیواناتی مانند خرگوش ، گربه ، شتر و راسو دیده میشود . در تخمک ریزی انعکاسی ، تخمک ریزی پس از جفت گیری انجام میشود .
دوم : تخمک ریزی نا انگیزشی یا نا انعکاسی : این نوع تخمک ریزی در حیوان
اتی مثل خوک ، موش صحرایی ، گوسفند ، بز ، میمون ، و ... دیده میشود . در تخمک ریزی نا انعکاسی ، تخمک ریزی در ماده های نا آبستن در فاصله های زمانی ویژه ای تکرار میشود .
با افزایش موضعی پروژسترون نسبت به استرادیول در فولیکول که برای تخمک ریزی ضروری است ، آنزیم کلاژناز در سلول های تیکای درونی ساخته میشود . کلاژناز ، کلاژن را که بخش بیشتر بافت پیوندی را میسازد و همچنین تونیکا آلبوژینه که زیر لایه پوششی تخمدان قرار دارد و همچنین غشای پایه را نیز تجزیه میکند .
با افزایش حجم مایع فولیکولی ، فولیکول چیره هرچه بیشتر در سطح تخمدان نمایان میشود . میزان رگهای خونی در سطح فولیکول به جز در ناحیه ی مرکزی که به این ناحیه استیگما گفته میشود ، افزایش میابد . استیگما کاملا" نازک میشودد و در سطح تخمدان بیرون میزند . استیگما به وسیله ی انقباض های متناوب تخمدان در اثر پروستاگلاندین اف 2 آلفا به سطح بیرونی تخمدان بیشتر متمایل میشود . همچنین انقباض های تخمدان سبب پاره شدن استیگما نیز میشود که پس از پاره شدن دیواره ی فولیکول پروستاگلاندین اف 2 آلفا با منقبض کردنتارهای ماهیچه ای تیکای بیرونی سبب بیرون راندن اوسیت از فولیکول میشود .

رشد و تکامل اووسیت

با آغاز رشد فولیکول ، رشد اووسیت نیز آغاز میشود . نرخ رشد اووسیت در آغاز زیاد است ، اما به تدریج کاهش می یابد . تقسیم میتوز در بیشتر گونه ها پیش از تولد به پایان میرسد . آخرین تقسیم میتوز که به تولید اووسیت اولیه میانجامد ، اهمیت فراوان دارد ، زیرا اووسیت به گامه ی پروفاز نخستین تقسیم سلولی میوز وارد میشود . میوز یک در این گامه متوقف میشود که تا زمان نخستین سرژ گونادوتروپین که در زمان بلوغ ایجاد میشود ادامه خواهد داشت . این گامه تقسیم میوز را ، گامه ی دیکتایت مینامند . در زمان تخمک ریزی و در اثر سرژ گونادوتروپین ها ، گامه ی دیکتایت ادامه میابد و اووسیت به مرحله ی متافاز دو تقسیم سلولی میرسد و در نهایت تکامل نهایی اووسیت با وارد شدن اسپرم به اووسیت انجام میشود . تکامل هسته و تکامل سیتوپلاسم از جنبه های دیگر تکامل اووسیت به شمار می آید.

چرخه ی فحلی

فحلی مجموعه وقایع و تغییرات هورمونی است که در فاصله ی هر 21 روز یک بار اتفاق می افتد . افزایش غلظت استرادیول همراه با مقادیر اندک پروژسترون ، تغییرات رفتاری ویژه ای را سبب میشود که بازتاب آن افزایش میل جنسی ماده برای آمیزش با جنس نر و تولید مثل است . این پدیده ی رفتاری را فحلی گویند . فحلی برگردان واژه ی یونانی اواستروس است که در لاتین به استروس تغییر یافته است .
چرخه ی فحلی دارای 4 مرحله است :
پرواستروس
استروس
مت استروس
دای استروس
پرو استروس : این مرحله دو تا چهار روز قبل از فحلی دام شروع میشود و در واقع پرواستروس با از بین رفتن جسم زرد آغاز میشود و تا زمان بروز نشانه های فحلی ادامه پیدا میکند . در مرحله ی پرواستروس ، رشد فولیکول ها افزایش پیدا کرده و غلظت هورمون استروژن به سرعت زیاد میشود .
استروس : این مرحله حدودا" 8 تا 30 ساعت و به طور متوسط 18 ساعت به طول میانجامد ، دام علائم فحلی را نظیر سر و صدا ، نا آرامی ، پریدن روی دامهای دیگر و یا اجازه ی پرش به دامهای دیگر ، کمانمی نگاه داشتن پشت برای جفت گیری ، ترشح ماده ای لزج و شفاف از واژن ، افزایش حرارت بدن به 39 تا 40 درجه ی سانتی گراد و نظایر آن است .
مت استروس : فاصله ی زمانی بین تخمک ریزی و شکل گیری جسم زرد است . این مرحله دو تا چهار روز به طول می انجامد . با آزاد شدن تخمک ، در محل تخمک آزاد شده ، به تدریج جسم زرد به وجود می آید که وظیفه ی آن تولید هورمون پروژسترون است . در 45 % ماده گاوها ، در مرحله ی مت استروس به علت کاهش استروژن مویرگهای اندومتریوم پاره میشوند و خون از واژن آنها بیرون میزند و ممکن است به شکل لخته ای خون روی دم آنها دیده شود . این پدیده را خون ریزی مت استروس میگویند و در نزدیک به 90 % تلیسه ها اتفاق می افتد .
دای استروس : این مرحله 12 تا 15 روز طول میکشد . دای استروس مرحله ای است که جسم زرد کاملا" و تولید پروژسترون در آن بالاست . حال اگر بروز فحلی همراه با جفت گیری باشد و لقاح صورت گیرد ، این جسم زرد تا پایان دوره آبستنی به فعالیت خود ادامه میدهد و غلظت پروژسترون را همچنان بالا نگاه میدارد . اما اگر بروز فحلی با جفتگیری همراه نباشد و یا جفت گیری صورت گیرد ولی لقاح انجام نشد از روز دهم پس از فحلی تا روز هفدهم پس از آن غلظت پروژسترون همچنان بالا میماند اما از روز هفده پس از فحلی ، یعنی روز بیست و یکم از چرخه ی فحلی و همزمان با شروع مرحله ی پرواستروس و تحلیل جسم زرد ، غلظت پروژسترون هم افت پیدا خواهد کرد .

رفتار فحلی در گاو و شناسایی گاو فحل

به جز در شرایطی که گاو نر باید همواره در گله باشد ، لازم است تا گاودار از زمان فحلی آگاهی داشته باشد تا ماده گاو را با گاو نر جفتگیری دهد و یا در زمان مناسب تلقیح مصنوئی انجام دهد . چرا که اگر فرصت تلقیح به علت عدم تشخیص فحلی در زمان مناسب از دست برود ، فاصله ی گوساله زایی دست کم برای یک چرخه ی فحلی نزدیک به بیست و یک روز افزایش میابد .
از نشانه های یک گاو فحل میتوان به موارد زیر اشاره کرد :
ایستا فحلی :
ایستا فحلی بهترین و مطمئن ترین نشانه ی فحلی است . ماده گاوهای دیگر به ویژه اگر چند روز به فحلی آنها مانده باشد ، سوار گاو فحل میشوند ، و یا اینکه گاو فحل برای سواری گرفتن از دیگر گاوها تلاش میکند . به طور طبیعی گاوهای دیگر از عقب ماده گاو فحل سوار آن میشوند ولی ماده گاو فحل ، از جهات مختلف ( عقب ، جلو و یا بغل ) از گاوهای دیگر سواری میگیرد .
کپل و کشاله ی ران کثیف و آلوده
آثار بزاق و یا نشانه ی لیسیدن به وسیله ی گاوهای دیگر در پهلوهای حیوان
خشن بودن و تهاجمی شدن حیوان
نا آرامی
نعره کشیدن افزایش تراوش مایع مخاطی از سرویکس و واژن
گاهی به ویژه در زمستان از پشت گاو فحل بخار برمیخیزد
تولید شیر در روز فحلی کاهش می یابد
بافت مخاطی درون لبه های فرج نسبت به گاوهای غیر فحل متورم میشود و به رنگ قرمز دیده میشود
خونریزی مت استروس :
دیدن این پدیده نشان میدهد که گاو دو یا سه روز پیش از آن فحل بوده است که میتواند برای مشخص کردن زمان تقریبی فحلی آینده سودمند باشد.
پدیده ی فلهمن :
این پدیده اغلب در گاوی دیده میشود که به گاو فحل که به گاو فحل روی آورده است . در این پدیده حیوان سر خود را بالا نگاه میدارد و لبها را به سوی بالا پیچ میدهد . در این رفتار حیوان سوراخ بینی را تنگ کرده و بوی حیوان فحل را به گیرنده هایی که در سقف دهان دارد میفرستد .

روش های کمکی برای تشخیص فحلی

استفاده از نشانگر های رنگی :
این وسیله نشان میدهد که احتمالا" گاو ماده سواری داده است یا خیر . این دستگاه یک محفظه ی پلاستیکی استوانه ای شکل با ماده ای قرمز رنگ دارد که درون کپسول پلاستیکی شفافی قرار دارد . رنگ قرمز پس از فشار آوردن به سیلندر و بیرون آمدن رنگ پدیدار میشود .
خمیر دم :
خمیر دم در شرایط مناسب کارایی بسیار بالایی دارد . خمیر دم از ابتدای دم و در امتداد خط میانی کمر ، روی مو مالیده میشود . خمیر دم به سرعت خشک میشود و هنگامی که گاوهای دیگر سوار گاو شوند ترک بر می دارد و می افتد . یکی از معایب استفاده از خمیر دم و یا نشانگر رنگی ، این است که احتمال دارد در نتیجه ی فشار وارده بر گاوی که فحل نیست ، رنگ از محفظه خارج و یا خمیر دم ناپدید گردد .
تلوزیون مدار بسته
استفاده از تی زر :
تی زر به حیوانی گفته میشود که به سوی گاو فحل جذب میشود و اغلب تی زر از ماده گاوهای دیگر و یا گاو نری که وازکتومی شده و یا گاو نر اخته ای استفاده می شود که برای سواری گرفتن از گاو فحل تمایل نشان میدهند . در گردن تی زر ابزاری به نام قلم چانه ای نشانگر آویخته میشود زمانی که تی زر سواری میگیرد روی پشت ماده گاو فشرده می شود و ماده ای رنگی روی گاو مالیده میشود که نشانه ی سواری دادن است .
حرکت نگاری با پدومتر :
گاو فحل نسبت به زمان های دیگر نا آرامتراست . بنابر این میتوان میزان تحرک گاو را در زمان فحلی با کمک پدومتر که به پاهای حیوان بسته میشود ، اندازه گیری کرد .
اندازه گیری دمای بدن :
دمای بدن یکی دو روز پیش از فحلی کاهش می یابد ولی دو مرتبه برای مدت کوتاهی افزایش می یابد . این افزایش دما احتمالا" ناشی از افزایش تراوش ال اچ پیش از تخمک ریزی است .
اندازه گیری مقاومت الکتریکی واژن :
هنگام فحلی ، حجم مایع مخاطی واژن و و غلظت یونی آن افزایش می یابد و بنابر این ، الکتریسیته را بهتر هدایت میکند ، بنابر این میتوان با شناسه های گوناگون مقاومت الکتریکی واژن را اندازه گیری کرد .
اندازه گیری پروژسترون شیر :
اندازه گیری غلظت پروژسترون را نیز میتوان برای تشخیص آبستنی در روز بیست و یک آبستنی و یا حتی زودتر به کار برد . غلظت پروژسترون که از جسم زرد تراوش میشود ، تا روز نهم افزایش می یابد ، اما در گاوهای نا آبستن در روز هفدهم پس از فحلی کاهش می یابد در صورتی که در گاوهای آبستن همچنان ادامه می یابد .
بین روزهای بیست و یک تا بیست و چهار پس از تخمک ریزی ، غلظت پروژسترون در خون و شیر گاوهای آبستن بالاست ، بنابر این با اندازه گیری غلظت پروژسترون در نمونه شیری که در این دامنه ی زمانی گرفته میشود میتوان گاوهای نا آبستن را از گاوهای آبستن متمایز ساخت .
By : M & R
بر گرفته شده از کتاب فیزیولوژی تولید مثل نوشته ی پروفسور محمد جواد ضمیری .