یک پرندهٔ مقدس افسانه ای است که می تواند در اساطیر ایران، اساطیر یونان، اساطیر مصر، و اساطیر چین یافت شود. دربارهٔ این موجود افسانه ای گفته می شود که وی مرغی نادر و تنهاست و جفتی و زایشی ندارد.

اما هزار سال یکبار، بر توده ای بزرگ از هیزم بال می گشاید و آواز می خواند و چون از آواز خویش به وجد و اشتیاق آمد، به منقار خویش آتشی می افروزد و با سوختن در آتش تخمی از وی پدید می آید که بلافاصله آتش می گیرد و می سوزد و از خاکستر آن ققنوسی دیگر متولد می شود. ققنوس در اغلب فرهنگ ها، نماد جاودانگی و عمر دگربار تلقی شده است.اما برخی فرهنگ ها ویژگی های دیگر هم به او نسبت داده اند. از جمله در مورد او گفته شده: اشک ققنوس زخم را درمان می کند، ققنوس صدای دل نشینی دارد، موسیقی از آوای او پدید آمده است و…
گرچه ققنوس در اساطیر ملل آسیایی همچون چین و ایران جایگاه ویژه ای دارد، اما برخی معتقدند که اسطورهٔ ققنوس از مصر باستان برخاسته، به یونان و روم رفته، و هم سو با باورهای مسیحیت شاخ و برگ بیشتری یافته است.
علامه دهخدا در توصیف ققنوس نوشته است: گویند ققنوس هزار سال عمر کند و چون هزار سال بگذرد و عمرش به آخر آید هیزم بسیار جمع سازد و بر بالای آن نشیند و سرودن آغاز کند و مست گردد و بال بر هم زند چنانکه آتشی از بال او بجهد و در هیزم افتد و خود با هیزم بسوزد و از خاکسترش بیضه ای پدید آید و او را جفت نمی باشد و موسیقی را از آواز او دریافته اند.
در فرهنگ اروپایی:
در فرهنگ انگلیسی زبان، ققنوس Phoenix پرنده ای است افسانه ای و بسیار زیبا و منحصر به فرد در نوع خود، که بنا بر افسانه ها 500 یا 600 سال در صحاری غرب عمر می کند، خود را بر تلی از خاشاک می سوزاند، و از خاکستر حاصل، خود او دگر بار با طراوت جوانی سر بر می آورد و دور دیگری از زندگی را آغاز می کند و می گذراند. ققنوس در فرهنگ اروپایی غالبا تمثیلی از فنا ناپذیری و حیات جاودان است.
طی هشت قرن قبل از میلاد مسیح، رویهم در نه مرجع از پرنده ققنوس نام برده شده که هشت مورد آن از طریق نقل قول مولفان بعدی به ما رسیده و فقط یک مورد اثر هردوت مورخ یونانی 484 تا 424 قبل از میلاد با شرح کامل محفوظ مانده است. یونانی دیگری به نام کلودیوس آلیانوس Claudius Aelianus مشهور به آلیان Aelian نیز، 200 سال بعد از میلاد مسیح در مورد ققنوس نوشته است:
«ققنوس بدون کمک از علم حساب یا شمردن با انگشت، حساب 500 سال را درست نگه می دارد زیرا او از طبیعتی که عقل کل است همه چیز را می آموزد. با آن که اطلاع در مورد ققنوس لازم به نظر می رسد معهذا گمان نمی رود در میان مصریان – شاید جز انگشت شماری از کشیشان – کسی بداند که 500 سال چه وقت به سر می رسد، ولی دست کم ما باید بدانیم که مصر کجاست و هلیوپولیس که مقصد ققنوس است، در کجا قرار دارد و این پرنده پدرش را درون چه نوع تابوت می گذارد و در کجا دفن می کند.»
این مورخ، بر اساس متن انگلیسی، والد ققنوس را پدر می خواند ولی از ققنوس به صیغه خنثی (it) نام می برد. مولفان بعدی برای ققنوس غالبا از صیغه تأنیث استفاده کرده اند، اما از آن جا که این پرنده افسانه ای تک و منحصر به فرد بوده و زاد و ولد آن از جفتگیری ناشی نمی شده، بنا بر این بحث در مورد جنسیت آن چندان مهم به نظر نمی رسیده است.
مورخی رومی به نام پوبلیوس اوویدیوس ناسو، مشهور به اووید، نخستین رومی است که دربارهٔ ققنوس به زبان لاتین مطلب نوشته است، در نوشتهٔ او آمده است:
«چه بسیار مخلوقاتی که امروزه بر روی زمین راه می روند، اما در ابتدا به شکل دیگری بوده اند. فقط یک موجود هست که تا ابد همان طوری که از نخست بوده، باقی خواهد ماند، یعنی طی سالیان مدید، بی آن که تغییری کرده باشد، باقی می ماند و سرانجام نیز، پس از نابودی، دگربار به همان شکل اولیهٔ خویش متولد می شود.
این پرنده، پرنده ای است که آشوری ها یا به تعبیر برخی منابع احتمالا سوری ها یا فنیقی ها آن را ققنوس می نامند. این پرنده، دانه و علف معمولی نمی خورد، ولی از عصارهٔ میوه ها و از ادویه خوشبوی کمیاب می خورد. وقتی 500 ساله شد، بر بالای نخل بلندی آشیان می سازد و با چنگالش از مرغوب ترین مواد، از پوست درخت گرفته تا دارچین و دیگر ادویه و صمغ برای خود بستری می سازد و بعد می میرد و روحش با دود و بخار معطر به دوردست سفر می کند، و داستان چنین ادامه می یابد که سپس از سینه بدن بی جان او ققنوس کوچکی سر بر می کشد تا آن طور که می گویند 500 سال دیگر زندگی کند و در آن زمان که پس از سن و سالی شهامت لازم را پیدا کرد تخت و آشیانش را که مدفن پدرش هست بر فراز نخلی رفیع به حرکت در می آورد و سفر به شهر آفتاب را شروع می کند، همان جایی که در معبد آفتاب آشیان ققنوس خوش می درخشد.»
از مجموع آنچه در فرهنگ اروپایی پیرامون ققنوس آمده است، می توان دو روایت کلی در مورد ققنوس ارائه داد:
اول اینکه ققنوس از بدن بی جان پدرش به وجود می آید و جسد پدرش را به شهر هلیوپولیس می برد و در قربانگاه معبد آفتاب می سوزاند.
و روایت دیگر اینکه ققنوس در تلی از چوب و خاشاک خوشبو آتش می افکند، بال می زند و شعله می افروزد، خود در آتش می سوزد و از خاکسترش ققنوسی دیگر زاده می شود.
پس بطور خلاصه می توان در مورد این اسطوره در فرهنگ اروپایی گفت: «ققنوس در آتش می سوزد و دیگر بار از خاکستر خود زاده می شود». در همین ارتباط در زبان انگلیسی مثلی بدین مضمون رایج است که: «هر آتشی ممکن است ققنوسی در بر داشته باشد».
در مصر باستان:
طی نخستین قرن میلادی، روی هم 21 بار توسط ده مولف از ققنوس یاد شده است. از مجموع این منابع چنین بر می آید که خاستگاه اسطوره ققنوس تمدن قدیم مصر بوده و بعدها به ترتیب در تمدن های یونانی، رومی و مسیحی درباره آن سخن گفته اند. در میان مصریان، اسطوره ققنوس در اصل اسطوره خورشید بوده که بعد از هر شب دگر بار در سحرگاه طلوع می کند و نام شهر هلیوپولیس در نوشته هردوت نیز باید در همین ارتباط باشد.
مصریان ققنوس را پرنده مقدسی می دانند که بسیار نادر است. به روایت مردم شهر هلیوپولیس، ققنوس هر 500 سال یک بار آن هم پس از مرگ ققنوس قبلی در مصر ظاهر می شود. از این پرنده تنها برخی تصاویر موجود است و آن طور که از شکل و اندازهٔ او در این تصاویر بر می آید، بال و پرش بخشی قرمز و بخشی زرد طلایی است و اندازه و شکل عمومی آن مانند عقاب است.
داستانی عجیب هم از کار این پرنده گفته می شود و آن این که این پرنده جسد پدر خود را، که با نوعی صمغ گیاهی خوشبو اندود شده، همهٔ راه از سرزمین عرب تا معبد آفتاب با خود می آورد و آن را در آن جا دفن می نماید. می گویند برای آوردن جسد ابتدا گلوله ای آن قدر بزرگ که بتواند آن را حمل نماید از جنس آن صمغ گیاهی می سازد، بعد توی آن را خالی می کند و جسد را در آن می گذارد و دهانه آن را با صمغ تازه مسدود می کند و آن گاه گلوله را که درست همان وزن اولیه خود را پیدا کرده است، به مصر می آورد و در حالی که تمامی رویه گلوله از صمغ پوشانده شده آن را همان طور که گفته شد درون معبد آفتاب می گذارد.
در اساطیر ایران:
در اساطیر ایران، ققنوس یا ققنس، معرب کلمهٔ یونانی کوکنوس (Kuknos)، و همتای کلمهٔ هند و اروپایی و چینی فونیکس است و چنین می نماید که شکل آن ترتیب و برآیندی از قرقاول، مرغ چینی و آمیزهٔ آن با دیگر مرغان اسطوره ایست.
این مرغ در روایت های ایرانی نیز همچون روایت های هند و اروپائی، مرغی نادر و تنهاست که او را جفتی نیست و در نتیجه از او زایشی نیز پدید نخواهد آمد. ققنوس هزار سال زندگی می کند و چون عمرش به پایان می رسد، توده ای بزرگ از هیزم فراهم می آورد و با نشستن بر آن توده چندان آواز می خواند که از آواز خود به وجد می آید و با بر هم زدن بال و به یاری منقار، آتشی می افروزد و با سوختن در آتش از وی بیضه ای(تخم مرغی) پدیدار می شود و بدینسان ققنوسی دیگر زاده می شود.
در این روایت ققنوس همتای قو در ادبیات اروپایی است که با آوازخوانی، زیست و زندگی خود را به پایان می برد. اساسا در ادبیات ایران نیز همچون ادبیات هند و اروپایی، سوختن در رنج خویش و از خاکستر خود برآمدن و تولدی دیگر، راه به اسطورهٔ ققنوس دارند.
در اساطیر چین:
در فرهنگ اسطوره ای چین، ققنوس با نام فنگ هوانگ یا پرندهٔ سرخ شناخته می شود که از جنس آتش است و نماد تابستان و جنوب محسوب می شود که خشکسالی آفرین می باشد. به همین دلیل ققنوس دربردارندهٔ عنصر منفی و مادینگی جهان، یعنی یین است و نماد ملکه محسوب می شود. در برابر ققنوس، اژدها قرار می گیرد که همیشه در اساطیر چین نمایندهٔ خاقان به شمار می آید.
در اساطیر چین ققنوس در فواره ای از آب زلال تن می شوید و با گذشتن از بلندای کوه گون لون، هر شامگاه در غارهای دان Tan آرام می یابد. بر مبنای روایات چینی ققنوس کمتر تا سطح زمین پرواز می کند و هرگاه که چنین کند، همهٔ مرغان گرد او جمع می شوند. بر اساس روایت کویاجی دربارهٔ ققنوس، وی بر سطح زمین نمی نشیند، اما هرگاه که بر سطح زمین بنشیند بر یک پای می رقصد.
برخی احتمال داده اند که ققنوس چینی همتای شانگ شانگ یا مرغ باران در روایت کنفوسیوس باشد، حال آنکه شانگ شانگ یا مرغ باران، پرنده ایست که نماد یین محسوب می شود، اما ققنوس به طور معمول نماد یانگ تلقی شده است.
ققنوس در اساطیر چین، نماد شادمانی و خرسندی و نشانهٔ رضایت آسمان است. اژدها در این اساطیر روح باران و نماد خاقان است و ققنوس، نماد ملکه و جنوب و یاور کشاورزان است. در اساطیر چین پرنده سرخ یا ققنوس نماد جنوب و مورد نیایش بود. ققنوس بعدها جای خود را به قرقاول داد. این پرنده در نقش های برجای مانده دارای منقار خمیده، پنجهٔ بلند و تیز به شکل پرندگان شکاری بود و یاری دهندهٔ کشاورزان مزارع خشک جنوب به شمار می آمد.
در اساطیر چین ققنوس دیگری موسوم به چی سانگ یا ققنوس کوهساران نیز وجود دارد. این ققنوس، ققنوسی است که به روزگار دودمان جو نقشهٔ رودها را به یو پیشکش کرد.