سگ، از نخستین حیوانات اهلی
سگهای امروزی در واقع سگ سانان اهلی شده ای هستند که هزاران سال در کنار انسان زندگی می کرده اند. گرگها جزو معدود حیواناتی بودند که بدون نیاز به دام و تله خود را در اختیار انسانها قرار دادند. گله های گرگ به طورطبیعی به دنبال انسانها (چه انسانهای کوچ نشین وچه یکجا نشین) حرکت نموده و به امید یافتن بازمانده های غذا یا شکار به آنها متکی شدند و بعد از هزاران سال به بهترین دوست انسان بدل گردیدند. گرگها قابلیت تطابق زیادی با محیط خود دارند، به طوری که درتمام نقاط دنیا می توان گله های گرگ را مشاهده نمود. همین امر می تواند علت تنوع زیاد سگهای اهلی را توضیح دهد.
گرگ هندی (Indian wolf) از سوی برخی از جانورشناسان تصور می شود که یکی از نخستین اعضاء اهلی شده باشد و احتمالا به عنوان منابع اولیه گوشت مورد شکار قرار می گرفته است.
نظریات دیگران حاکی از آن است که توله هایی که سرسختی کمتری داشتند در جستجوی غذا جذب محیط های انسانی شدند و یا پس از شکار اهلی ورام گشتند. بر طبق این نظریه انسان های اولیه برای نخستین بار شروع به آوردن توله گرگ به محل زندگی خود کردند و به تغذیه و نگهداری از آنها پرداختند و نهایتا وقتی آرام ترشدند آنها را مقید ساخته و موفق به اهلی کردن گرگ ها و آموزش آنها جهت کمک در امر شکار شدند و از این گرگ های اهلی شده در محل زندگی و در کنار خانواده و دیگر حیوانات اهلی خود نگهداری کردند.
ازتاریخ دقیق زمانی که انسان برای نخستین بار شروع به گرفتن و اهلی کردن گرگها نمود (باتوجه به تقدم آنها نسبت به سگهای اهلی امروزی) و در اسارت از آنها نگهداری کرد اطلاع زیادی در دست نیست. اما مدارکی که از نقاشی های موجود در غارهای انسانهای نخستین به دست آمده نشان می دهد که این امر باید در ایام بسیار اولیه صورت گرفته باشد.
گروهی دیگری از محققان نوعی گوشتخوار به نام (Canis Ferus) را که منقرض شده است، منشا سگهای اهلی می دانند اما مدرکی دال بر وجود این گوشتخوار به دست نیامده و این تنها یک فرضیه است. تا زمانی که نتوان با مدرک مستندی سگهای اهلی را به گونه های منقرض شدۀ گوشتخواران مرتبط کرد، نمی توانیم احتمال وجود منشا مستقل را برای سگها رد کنیم.
یقینا سگها وحشی اولیه نیز همانند گرگها در اطراف محل زندگی انسان پرسه می زدند تا از پس ماندۀ غذایی آنها تغذیه کنند. سگها از استخوانها و پس ماندۀ غذایی، احتیاجاتشان را برآورده می ساختند و بر طبق تحقیقات دیرینه شناسان ثابت شده است، موجوداتی که انسانها را درشکار یاری می نمودند شباهت زیادی با سگهای کنونی داشته و به گرگ شبیه نبوده اند.
اعتقادی نیز وجود دارد که سگهای وحشی استرالیائی یا دینگو شباهت زیادی با سگهای اهلی شده اولیه داشته ولی باید دانست که این سگها از لحاظ رفتار و عادات بیشتر به گرگها شباهت دارند.
بعدها انسانهای نخستین کم کم به این فکر افتادند که از غرایز سگها مخصوصا قدرت بدنی و سرعتشان در شکار استفاده کنند. بعدها نیز انسانهای یکجا نشین از سگ بخاطر قدرت بویایی و شنوایی بالا، که موجب می شد آنها را از وجود خطر و نزدیک شدن حیوانات وحشی و افراد غریبه به محل زندگیشان قبل از اینکه خودشان مطلع شوند باخبر کنند به عنوان نگهبان بهره گرفت و به مرور هرچه انسان از قدرت آموزش پذیری این حیوان بیشتر آگاه شد، از آن به عنوان نگهبان گله استفاده کرد و وظایف سگها بتدریج افزایش یافت.
با شواهد و تحقیقاتی که از حضور سگ در کنار انسان به دست آمده است، اکثر محققان بر این باورند که سگ، اولین حیوان اهلی شده به دست انسان است. اولین سگ اهلی بدون شک یک گرگ بوده است به نام (Canis Familiaris) و می توان نتیجه گرفت که در حقیقت جد تمام سگهای امروزی گرگ بوده است.
هنوز هیچ کس نمی داند که چه کسی و در چه زمانی برای اولین بار سگ را اهلی نمود، اما ثابت شده است که سابقۀ اهلی کردن سگ در جنوب غربی آسیا به ۲۰۰۰۰ سال قبل برمی گردد. بیشتر شواهد نشان می دهد که اصلیت سگهای اهلی منصوب به آفریقا و آسیا است و از آنجا به همراه مهاجرین به اروپا آورده شده اند. محققان با بررسی آثار و شواهد موجود و تحقیق در روند زندگی اجداد نخستین انسان، بر این باورند که اهلی کردن سگ ابتدا توسط انسان های ساکن در ایران، آمریکای شمالی و احتمالا آفریقای شمالی صورت گرفته است. در ارتباط با اهلی کردن سگ در ایران مطالعات انجام شده توسط Hole Frank بر پایه استخوان های به دست آمده در حفاری ها، نشان دهندۀ آن است که اهلی کردن این حیوان حدود ۵۵۰۰ سال پیش از میلاد در حوالی خوزستان صورت گرفته است. البته بقایای استخوان های سگ های اهلی در ناحیه حاجی فیروز استان آذربایجان نیز حاکی از اهلی کردن این حیوان در منطقه مذکور می باشد. با بررسی بقایای فسیل های بدست آمده از ۱۲۰۰۰ سال قبل از میلاد در عراق، نشان میدهد که بادیه نشینان عرب نیز از این حیوان نگهداری می کرده اند.
سابقۀ نگهداری سگها در اروپا حداقل به ۱۵۰۰۰ سال قبل برمی گردد. نخستین مدارک در ارتباط با وجود سگ ها به عنوان حیوان اهلی در اسکاتلند، دانمارک و آلمان با شناسایی استخوان ها و جمجمه های پیدا شده در حفاری های مربوط به عصر حجر در سراسر اروپای شمالی و مرکزی به دست آمده است و بر دیواره غار های واقع در اسپانیا تصاویری از همراهیحیوانی شبیه به سگ با انسان در صحنه شکار به چشم می خ ورد.
در عصر برونز (درحدود ۳۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال قبل ازمیلاد) انسان از سگها به منظورهای مختلف به خصوص برای شکار و نگهبانی ازگله ها استفاده می برده است. دراین زمان سگهای اهلی به ۵ گروه تقسیم شدند که تمام نژادهای امروزی از آنها مشتق شده اند. این گروهها عبارتند از:
اشپیتز (spitz)، سگهای گله (sheep dogs)، ماستیف (mastiffs)، پوینتر (pointers) و گری هاند (grey hounds).
همان طوری که در طبیعت، تمامی موجودات زنده خودشان را با شرایط محیطی و تغییرات آب و هوایی وفق می دهند هیچ شکی وجود ندارد سگها نیز که در مراحل اولیه در نقاط مختلف جهان به وجود آمدند خودشان را با این شرایط سازگار کرده باشند. دور از واقعیت خواهد بود اگر تصور کنیم که انسان در ایجاد این پنج گونه دخالتی داشته است. منشا این گونه ها ممکن است متفاوت باشد؛ به عنوان مثال در بعضی موارد از گرگ و در موارد دیگر از شغال و روباه مشتق شده اند. همچنین ممکن است از حیوان دیگری که به طور مستقل از سایر حیوانات تکامل یافته است به وجود آمده باشند. اما این مشخص است مثلا: سگهای تازی اولیه با نواحی بیابانی و جلگه ای و سگهای مستیف با نواحی کوهستانی و جنگلی سازش یافتند. جهش موجب افزایش تعداد گونه ها شد و بتدریج این گونه ها آگاهانه توسط انسان به کار گرفته و پرورش داده شد
بعدها که انسانها شروع به مسافرت نمودند (به عنوان سرباز، اکتشاف کننده، مهاجر، بازرگان و…) بین این سگها درسرتا سر جهان جفتگیری به عمل آمد و نسلهای جدیدی به وجود آمدند. در بین تمام نژادها نژاد ژرمن شیپرد یا (Alsatian) شباهت بسیار زیادی به گرگها دارد. در حقیقت زمانی که این نژاد به وسیله کلوپ سگهای انگلیس British Kennel Club شناسائی گردید تحت عنوان سگ گرگی Alsatian wolf dog نامگذاری گردید. این شباهت بدنی سگهای اهلی با گرگها این اعتقاد را به وجود آورده که سگها مستقیما با گرگها مرتبط هستند. اگرچه هیچ مدرک استواری در اثبات این قضیه وجود ندارد. اما مشخص گردیده است که جفتگیری گرگ با سگ منجربه آبستنی می گردد (همچنین جفتگیری بین سگ و شغال) و اینکه هر سگی که به محیط وحش بازگردد در زمانی نه چندان طولانی به شکار و زندگی گروهی و رفتارهای شبیه به گرگها تغییر رفتار می دهد.
آن چه مهم است این است که سگ اهلی شد و هزاران سال به عنوان دوست و همدمی باهوش چه در قالب نگهبان و برای هشدار و دور کردن خطر و چه به عنوان کمک در امر شکار و یا هرخدمت دیگری در کنار انسان زندگی کرد
علی رغم پیشرفت علم، سگها هنوز جایگاهشان را در زندگی انسان امروزی نیز حفظ کرده اند و هیچ عامل و سازه های علمی و فردی نتوانست جای آنها را در ردیابی افراد گمشده، راهنمایی افراد نابینا و پیدا کردن قربانیان در سوانح طبیعی بگیرد و مطمئنا سگها همیشه به عنوان مهمترین دوست و باوفاترین همدم جدا از سایر حیوانات خانگی در نظر انسان باقی خواهند ماند و به زندگی او لذتی دور از وصف خواهد بخشید.