به‌مناسبت بیست‌وسومین سال فروپاشی دیوار برلین

نام برلین با دیوار معروفش گره خورده و هزاران گردشگری که سالانه از این شهر دیدن می‌کنند، یکی از مقاصدشان را دیدن بقایای دیوار معروف این شهر قرار می‌دهند؛ دیواری که روزگاری بین شرق و غرب حائل بود، دیواری که دیگر نیست؛ اما سایه‌اش هنوز هم بر برلین حکم‌فرمایی می‌کند.

 

 

به واسطه‌ی همین دیوار است که شرق و غرب برلین، بین شهروندان و شهرداری برلین و حتا دولت آلمان به رسمیت شناخته شده، در نقشه‌های شهری برلین هم، شرق و غرب این شهر از یکدیگر تفکیک شده، به همین دلیل است که برلین یک منطقه‌ی مرکزی واحد ندارد، بلکه شرق و غربش، مراکز جداگانه‌ای دارند، به‌طوری که حتا مردم برلین و گردشگران نیز شرق و غرب را به‌وفور به کار می‌برند و به آن استناد می‌کنند.

 

جوانان چه می‌گویند؟

دیوار برلین، شهرتی هم‌پایه با دیوار چین دارد؛ اما برخلاف دیوار چین که با کاربری حفاظتی ساخته شده بود، شهر را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌کرد تا در جریان جنگ سرد، مرز بین بلوک شرق و غرب باشد. هرچند با پایان یافتن جنگ سرد و فروپاشی دیوار، این هدف به‌صورت رسمی دنبال نشد؛ اما برافراشته شدن دیوار، مرزی نامریی را ایجاد کرد که حتا با حذف فیزیکی آن هم از بین نرفت.

سوفیا، دختر جوان 28 ساله‌ای است که در غرب برلین زندگی می‌کند. او زمانی را در نوجوانی خود به یاد دارد که دیوار هنوز برپا بوده و سایه‌ی سهمگینش بر زندگی مرم برلین سایه افکنده بود. او که سومین دهه‌ی زندگی خود را تجربه می‌کند در زمانی متولد شده که دیوار هنوز وجود داشته است. پدر و مادر سوفیا و تقریبا تمام بستگانش در غرب زندگی می‌کنند.

او خاطراتی را نقل می‌کند که والدینش برای رفت و آمدهای درون‌شهری برلین، از وسایل نقلیه‌ای استفاده می‌کنند که بیشتر در غرب قرار داشتند. آن‌ها هم مثل خیلی از اهالی برلین به زندگی در غرب خو گرفته‌اند، طوری که انگار هنوز هم شرق از غرب جداست. اشخاصی مانند والدین سوفیا ترجیح می‌دهند از وسایل حمل و نقل موجود در بخش غربی برلین استفاده کنند حتا اگر سفرشان سخت‌تر و طولانی‌تر شود.

سوفیا این موضوع را با خنده‌ای تلخ بازگو می‌کند و نشان می‌دهد نسل گذشته‌ی برلین، «یکی» نبودن شهر و دوپارچه بودن آن را پذیرفته است و حاضر نیست به غیر آن تن دهد. نسل جدید برلین هم که سوفیا و هم سن و سال‌های او هستند طبق قواعدی که می‌بینند پذیرفته‌اند که برلین هنوز دوپاره است.

خرده‌مالک‌ها در برابر اقتصاد مدرن

چهره‌ی شرق و غرب برلین به کلی متفاوت است. غرب مانند سایر شهرهای صنعتی مثل لندن و پاریس، چهره‌ای صنعتی و مدرن دارد. ساختمان‌های برافراشته و بلند، مراکز خرید متعدد و معماری مدرن از ویژگی‌های شهری در غرب برلین محسوب می‌شود.

در غرب برلین، کافه‌ها و رستوران‌های گران‌قیمت، مراکز خرید رنگارنگ و متعدد و حتا افراد و ساکنان مدرن‌تری وجود دارند، این در حالی است که در شرق برلین، کافه‌ها و غذاخوری‌های به‌مراتب ارزان قیمت‌تری قرار دارند. شرق به شهرهای اروپای شرقی شبیه‌تر است، زرق و برق زیادی ندارد، ساختمان‌ها و معماری مدرن در آن کمتر به چشم می‌آید و از هرگونه قوم و نژادی و همچنین سبک زندگی سنتی و غیرمدرنی را می‌توان در شرق برلین دید. حتا کولی‌ها با سبک زندگی سنتی و خانه‌به‌دوشی در شرق زندگی می‌کنند. محله‌ی ترک‌ها، عرب‌ها و سایر اقلیت‌ها هم در شرق است.

اقتصاد خرد و غیرصنعتی یکی دیگر از ویژگی‌های شرق برلین است. فروشگاه‌های کوچک با خرده‌مالک‌هایی که عموما به‌طور اشتراکی فعالیت می‌کنند، چیزی است که در غرب برلین کمتر دیده می‌شود. زمانی که در نقطه‌ای در شرقی‌ترین قسمت‌های برلین به انتظار ملاقات با سوفیا، دختر جوان آلمانی بودم در رستورانی غذا خوردم که توسط یک خانواده‌ی کوچک چینی اداره می‌شد، رستوران بسیار کوچک بود. فضای کوچک رستوران و میز و صندلی‌های ارزان‌قیمت آن که در فضای باز بیرون رستوران چیده شده بودند به‌شدت جلب توجه می‌کرد.

کولی‌ها در شرق

غرب برلین را می‌توان نماد سرمایه‌داری کلان با مالکیت‌های بزرگ و فروشگاه‌های زنجیره‌یی متعدد با کارمندان و کارگران بسیار دانست. این مالکان با خرده‌مالک‌های ساکن شرق تفاوت‌های عمده‌ای دارند. میزان سرمایه و عمق نفوذ اقتصاد خرد شرق برلین با مالکیت‌های عمده در غرب برلین قابل مقایسه نیست.

علاوه بر اقتصاد، سبک زندگی و آداب اجتماعی نیز در دو سوی برلین کاملا متفاوت است؛ شرق، نماد زندگی سنتی و پیشامدرن است. ساکنان شرق برلین را عموما افرادی از طبقات پایین و متوسط اجتماعی و مهاجران تشکیل می‌دهند. ترک‌ها و مسلمانان از اقلیت‌های بزرگ ساکن شرق هستند که با وجود زندگی در آلمان و حتا تولد نسل جدید در برلین، آداب و رسوم سابق خود را تا حدود زیادی حفظ کرده‌اند. رستوران‌های سنتی زیاد در این محلات، استفاده بسیار از خط و زبان محلی و سبک پوشش مطابق با قومیت‌های خاص و زنان محجبه نشانه‌هایی از سبک زندگی تقریبا سنتی در شرق برلین هستند. با قدم زدن در شرق و هریک از این محلات احساس می‌کنید نه در برلین که در ترکیه، سوریه یا یکی از شهرهای اروپای شرقی هستید.

مسأله‌ی دیگری که درباره‌ی شرق برلین جذاب است، وجود تنوع فرهنگی بسیار در عین یکدستی و یکپارچگی است که با شرق برلین همخوانی بسیاری پیدا می‌کند. در شرق برلین حتا دیدن یک خانواده‌ی کولی خانه‌به‌دوش با لباس‌های بسیار سنتی و کلاهی با پر عقاب با یک دوچرخه که از کیسه‌های لباس و لوازم ساده‌ی زندگی پر شده، یا پیرمرد و پیرزنی عرب که با نوه‌های آلمانی خود به عربی حرف می‌زنند و حتا نمی‌توانند به زبان آلمانی تکلم کنند، یک امر عادی محسوب می‌شود. این پیرزن و پیرمردهای عرب به‌ندرت از محله‌ی کوچک خود خارج می‌شوند.

اما غرب برلین فضایی کاملا متفاوت دارد. صنعت در این نقطه از شهر به اوج خود می‌رسد، اتومبیل‌ها و آپارتمان‌های مدرن از ویژگی‌های این فضا هستند. صنعتی شدن غرب برلین در مقایسه با شرق آن نمود زیادی پیدا می‌کند. تعدد سینماها و فضاهای تفریحی و مراکز خرید در غرب برلین یادآور چیزی است که تئودور آدرنو - جامعه‌شناس - آن را صنعت فرهنگ می‌نامد. در غرب شهر، نه از کولی‌ها خبری هست نه از کسانی که به زبان مسلط نیستند، بلکه در این نقطه از شهر می‌توان با زندگی مدرن که به اوج خود رسیده است، مواجه شد. صنعت اتومبیل‌سازی یکی از این موارد است. اتومبیل‌های لوکس پارک‌شده در خیابان‌های بخش غربی برلین به هیچ‌وجه با دوچرخه‌ای که نیاز حمل و نقل خانواده‌ی کولی را رفع می‌کند قابل مقایسه نیست؛ اتومبیل‌هایی که حتا گردشگران را هم به خود جلب می‌کنند تا از آن‌ها عکس یادگاری بگیرند.

گردشگری دوپاره

گردشگری در برلین به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شده و نقشه‌های شهری برلین مؤید این امر است. تورهای گردشگری هر روزه از دو سوی برلین و به مقاصد معینی، گردشگران را راهنمایی می‌کنند، گویی شرق و غرب برلین دو شهر متفاوت هستند که فقط نام یکسانی دارند. این امر در ظاهر شهری و حیات اجتماعی شرق و غرب نیز به خوبی نمود پیدا می‌کند.

در غرب برلین باغ وحش بزرگ این شهر و مراکز خرید جلب نظر می‌کند؛ اما در شرق، بافت سنتی شهر، فضاهای شهری و مراکز فرهنگی. حتا از نظر اقتصادی نیز گردشگری در شرق شهر که با توجه به روحیه‌ی غیرسرمایه‌داری و اقتصاد خرد و غیرمصرفی ارزان‌تر از غرب است برای گردشگران مقرون به‌صرفه‌تر است. این امر را می‌توان در سطحی وسیع‌تر و در همسایگان آلمان شرقی و آلمان غربی نیز دید.

آلمان از سمت غرب با فرانسه (یک کشور کاملا غربی و با نظام سرمایه‌داری) هم‌مرز است. در حالی که شرق آلمان با لهستان، اتریش و کشورهای بلوک شرق همسایه است و با میانجی‌گری یک کشور به روسیه متصل می‌شود. این همسایگی نزدیک با کشورهای بلوک شرق بر آلمان شرقی و برلین شرقی نیز تأثیر مستقیم گذاشته است. نظام اشتراکی غیرسرمایه‌داری در شرق برلین به‌خوبی قابل مشاهده است. گرچه برلین شرقی مرز بین شرق و غرب است؛ ولی ویژگی‌های بلوک شرق را به ارث برده، همان‌طور که همسایه‌ی غربی‌اش وامدار نظام سرمایه‌داری ناشی از همسایگی با غرب است.

 

 

و حالا گرچه در بیست‌وسومین سالروز فروپاشی «دیوار مرگ»، آلمان اتحاد دوباره‌اش را جشن می‌گیرد نباید از نظر دور داشت که دیوار برلین به شکلی نامریی به حیات خود ادامه می‌دهد. آلمان و بخصوص برلین را می‌توان مرز دو دنیای کاملا متفاوت دانست که حتا توانسته است خود را به شهر برلین نیز تحمیل کند و به آن روحیه‌ای دوگانه دهد.