اری بیماری که قرن هاست بشر درگیر آن است باید گفت به طور خلاصه بیماری عفونی چه در انسان و چه در حیوان عبارت است از ورود میکروب به بدن، ایجاد علایم و آثار ویژه و انتقال به سایر موجودات زنده مستعد.


انسان، بیماری‏ها را از دید خود به سه دسته تقسیم کرده است:

۱٫ بیماری‏های مختص حیوانات که مثلاً سگ‌ها، پرندگان، ماهی‌ها، اسب‌ها، پلنگ‌ها و… هرکدام بیماری‏های مخصوص به خود را دارند. ممکن است برخی بیماری‏ها در بین آن ها مشترک بوده یا این که یک بیماری صرفاً مختص گونه خاصی باشد (مثلاً در معرض قرارگیری یک گربه با عامل بیماری زای مخصوص سگ، موجب ابتلای گربه نمی‌شود). شناخت، پیشگیری و درمان این بیماری‏ها در حیطه دانش دامپزشکی است.
۲٫ بیماری‏های مختص انسان که در علم پزشکی مورد بحث قرار می‌گیرد.

۳٫ بیماری‏هایی که هم حیوانات و هم انسان‌ها را درگیر می کند و به آن ها «بیماری‏های مشترک» یا «زِئونوز» لقب داده‌اند. این دشمنان مشترک، حیوانات و انسان‌ها را مورد هجوم خود قرار داده، از یکی به دیگری قابل انتقال هستند.

مبارزه با بیماری‏های مشترک از نقاط عطف علوم پزشکی و دامپزشکی است که در مراحل مختلف مبارزه با بیماری‏ها اعم از پیشگیری، درمان و ریشه‌کنی کامل نیازمند همکاری سایر افراد جامعه نیز می‌باشد.

شدت یک بیماری مشترک در انسان و حیوانات ممکن است یکسان بوده یا تفاوت داشته باشد؛ به نحوی که در یکی علائم بسیار ملایم و خفیف ایجاد نموده و در دیگری به صورت بسیار کشنده ظاهر شود. تاکنون در حدود ۲۰۰ بیماری مشترک مورد شناسایی قرار گرفته که در ادامه به بررسی یکی از مهم ترین آن ها یعنی «هاری» می‌پردازیم.

هاری در یک نگاه کلی …
هاری در حدود ۵۰۰۰ سال قبل مورد شناسایی قرار گرفت. در هر دو زبـان انـگـلیـسـی و لاتـیـن، بـه Rabies خوانده می‌شود. در زبان لاتین، کلمه Rabies به معنی «دیوانگی» می‌باشد.

با اینحال ممکن است ریشه اصلی کلمه از rabhas به معنی «اعمال خشونت» در زبان سانسکریت گرفته شده باشد. هاری، بیماری ویروسی کشنده مشترک بین انسان و تمام حیوانات خونگرم شامل پستاندارانی نظیر سگ، گربه اهلی، گربه وحشی، گاو، اسب، قاطر، خرگوش، روباه، خوک، راسو، خفاش، اسکانک، سمور، میمون، جوندگان و…، و پرندگانی نظیر غاز، گنجشک، جغد، کلاغ و شاهین می‌باشد.

احتمال بروز بیماری هاری در یک منطقه در یک دوره زمانی خاص، اندک است (به جز مناطقی که بیماری به طور دائمی در بین گروه‌های اندکی از حیوانات همواره وجود دارد). باید توجه داشت که الزاماً آلودگی به یک میکروب به معنی بروز بیماری در فرد نبوده و شکل‌گیری بیماری نیازمند شرایط و عوامل زمینه‌ساز دیگری نیز هست.

هاری

در صورت آلوده شدن یک حیوان غیر واکسینه به ویروس هاری، احتمال ابتلای آن حیوان به بیماری تقریباً ۱۰۰% خواهد بود. این در حالی است که متعاقب گاز گرفته شدن انسان توسط حیوان هار، احتمال ابتلای انسان به بیماری کمتر است:

در صورتی که گاز گرفتگی در محل سر باشد، شانس بروز بیماری حدود ۶۰% می‌باشد. گاز گرفتگی در محل دست و بازو با احتمال ۱۵ تا ۴۰ درصد و گازگرفتگی در ساق پا با احتمال حدود ۳ تا ۱۰ درصد منجر به بروز بیماری خواهد شد.

از نظر ابعاد، طول ویروس هاری در حدود ۱۸۰ میلیونیوم میلی متر (نانومتر) و قطر آن در حدود ۷۵ نانومتر است و بنابراین این ویروس تنها با میکروسکوپ الکترونی قابل مشاهده می‌باشد. برای درک میزان کوچکی آن، توجه کنید که تعداد بیش از ۹۸۰ میلیارد ویروس هاری فقط در یک میلیمتر مکعب فضا جای می‌گیرند!! ویروس مذکور موجب بروز التهاب مغزی (اِنسفالیت) حاد کشنده می‌شود.

به دلیل شدت ضایعات حاصله، نزدیک به ۱۰۰% سگ‌ها و گربه‌های مبتلا به این بیماری، ظرف ۷ تا ۱۰ روز از آغاز علایم بالینی، خواهند مرد. با بروز علایم بیماری در انسان، مرگ ظرف ۷ تا ۱۰ روز آینده تقریباً قطعی بوده و اگر اقدامات درمانی در این مرحله آغاز شوند چندان مؤثر به نظر نمی‌رسد.

راه‌های ورود ویروس هاری به بدن…
ویروس هاری از راه‌های متعدد قادر به انتقال بین حیوانات و انسان می‌باشد:

خراشیده شدن پوست توسط چنگال‌های حیوان هار، گاز گرفته شدن (متداول‌ترین راه؛ ۵۰ برابر نسبت به خراشیدگی پوست احتمال ابتلای بیمار بیشتر است)، لیسیدن زخم توسط حیوان هار، تماس ترشحات آلوده با مخاط بینی و چشم قربانی، انتقال از راه استنشاق هوای آلوده به ذرات معلق حاوی ویروس هاری (مثلاً در حین تهیه واکسن هاری توسط کارکنان آزمایشگاه‌ها یا استنشاق هوای غارهایی که خفاش‌های هار در آن زیسته و ویروس هاری را در محیط آن پراکنده‌اند) از راه‌های انتقال این بیماری محسوب می‌شوند.

واکسیناسیون حیوانات دچار نقص سیستم ایمنی توسط واکسن‏های حاوی «ویروس زندۀ تخفیف حدّت یافته» می‌تواند منجر به بروز بیماری در آن ها شود (لازم به ذکر است که بیشتر واکسن‏های حیوانی مورد استفاده در ایران از انواع ویروس غیرزنده (غیرفعال شده) بوده و از این لحاظ خطری ندارند). لذا بروز بیماری مستلزم انتقال آن از یک حیوان هار به یک حیوان سالم است و واضح است که مثلاً یک سگ سالم، به خودی خود و بدون تماس با حیوان مبتلا، هار نمی‌شود.

هاری و شکل‌گیری یک حملۀ خطرناک…
گازگرفتگی یکی از معمول‌ترین اشکال انتقال هاری است. از آن جا که گاز گرفته شدن حیوانات یا انسانهای دیگر توسط انسان مبتلا به هاری، چندان مورد بحث نیست، لذا به طور معمول بیماری هاری به عنوان بیماری انتقال یافته از حیوانات به انسان یا بین حیوانات مطرح بوده و گزارش چندانی در مورد انتقال از انسان به حیوانات یا انسان به انسان در مورد آن ارائه نشده است.

بزاق حیوانات هار مملو از ویروس هاری است. با گاز گرفته شدن قربانی و تماس بزاق با زخم، ویروس هاری وارد موضع می‌شود. پیش از آغاز حمله، ویروس مدتی را در سلولهای عضلات به طور مخفیانه به تکثیر و تزاید می‌گذراند و در این مدت از دید سیستم ایمنی بدن پنهان می‌ماند.

طول این دوره از ۱۰ روز تا حتی ۶ سال متغیر است ولی معمولاً بین ۱ تا ۳ ماه به طول می‌انجامد. پس از به حد نصاب رسیدن تعداد ویروس ها برای آغاز حمله، این ذرات فوق ریز با استراتژی حساب شده‌ای به سمت محل اتصال رشته‌های اعصاب به ماهیچه حرکت کرده و با ورود به رشته‌های عصبی، همچون نردبانی از طریق آن ها راه خود را به سوی مرکز اصلی فرماندهی بدن (مغز) در پیش می‌گیرند.

برخی از انواع ویروس هاری در حین پیشروی به سوی مغز، سمومی با نام کلی «نوروتوکسین» تولید می‌نمایند که قادر به مسموم کردن سیستم اعصاب بدن می‌باشد. طول دوره سفر ویروس تا رسیدن به مغز بستگی مستقیم به محل اولیه ورود آن به بدن دارد.

چنانچه آسیب‌دیدگی در ناحیه سر باشد، این دوره در حد چند روز است. با دورتر شدن از سر، دوره مخفی جابه‌جایی ویروس ممکن است تا چند ماه به طول انجامد. ویروس در حین پیشروی به نحوی عمل می‌کند که سیستم ایمنی تقریباً متوجه حضور دشمن در بدن نمی‌گردد.

در حین حملۀ بی‌سر و صدای ویروس، برخی رشته‌های اعصاب نیز تخریب شده و لایه‌های چربی و پروتئین بسیار مهم پیرامون خود (مؤثر در مکانیزم انتقال سریع پیام های عصبی) را از دست می‌دهند.

نهایتاً با وارد شدن ویروس‌ها به مغز، این عضو حیاتی بدون کوچک ترین مقاومتی به تصرف درمی‌آید. ویروس های مهاجم بلافاصله پس از ورود به مغز با در دست گرفتن امکانات سلول های مغزی، به تکثیر و تزاید سریع خود پرداخته و ظرف مدتی کوتاه به طور وسیع در این ناحیه منتشر می‌گردند.

متأسفانه قدرت سیستم ایمنی بدن اکثر جانداران بسیار ضعیف‌تر از ویروس‌های مهاجم بوده و تقریباً کار چندانی از سیستم ایمنی ساخته نیست. از طرفی اقدامات سیستم ایمنی نه تنها کمکی به رفع مشکل نمی‌کند بلکه به دلیل درگیر شدن با ویروس در یکی از حیاتی‌ترین قسمت‌های بدن، منجر به آسیب‌های وسیعی در بافت های اطراف محل درگیری می‌شود که به صورت التهاب مغز (اِنسفالیت) و آماس پرده‌های پیرامون آن (مننژیت) خود را نشان می‌دهد.

از طرف دیگر در این بیماری بخش عظیمی از نیروهای سیستم ایمنی بدن (آنتی‌بادی‌ها) نیز قادر به خروج از رگ های خونی و وارد شدن به مغز نبوده، با وجود مقدار نسبتاً بالای آن ها در خون، لیکن درست آنجایی که به آن ها نیاز است نمی‌توانند حضور یابند. با تمرکز ویروس در مغز و تصرف کامل آن، این بار ویروس‌ها از طریق اعصاب خارج شده از مغز به سمت سایر اعضاء بدن نظیر غدد بزاقی حرکت می‌کنند.

پس از ورود به غدد بزاقی و تکثیر ویروس در این محل، تقریباً به طور همزمان اختلالات مغزی نیز آغاز شده که در هاری نوع «خشن» حیوان تمایل زیادی به گاز گرفتن از خود نشان می‌دهد. بزاق آلوده به ویروس و حملات حیوان به دیگر جانداران، موقعیت بسیار خطرناکی را برای انتشار ویروس در طبیعت ایجاد می‌کند