دستگاه عصبی انسان تشكیل شده از 1-دستگاه عصبی مركزی 2- دستگاه عصبی پیرامونی.دستگاه عصبی مركزی شامل 1- مغز 2- نخاع است و دستگاه عصبی پیرامونی شامل 1-همه عصب های سطح بدن كه وظیفه آنها در رابطه با حركت ماهیچه های ارادی است 2- اعصاب خود مختار كه حركات غیر ارادی ماهیچه های بدن مانند حركات ماهیچه های قلب را در كنترل دارند.
واحد اساسی دستگاه عصبی نورون ها هستند.نورون ها وظیفه انتقال تكا نه های الكتریكی را بر عهده دارند.ساختمان نورون ها سه قسمتی می باشد1-جسم سلولی یا "سوما" وظیفه سوخت و ساز سلول را بر عهده دارد2- در انتهای سوما "دندریت" قرار دارد.دندریتها دروندادها را از سایر نورون ها می گیرند و تكانه های عصبی را به سوما منتقل می كنند3- قسمتی از سوما به "آكسون" منتهی می شود.آكسون تكانه های عصبی را از سوما به نورون های دیگر منتقل می كند.یك آكسون تكانه های خود را حدوداً به هزار نورون دیگر ارسال می كند.نورون ها سه دسته اند1- حسی 2- حركتی 3- رابط
نورون های حسی محرك های خاص (مانند طول موج نور) را منتقل می كننداما نورون های حركتی تكانه ها را به ماهیچه ها یا سلولهای غدد ارسال می كنند.بیشتر نورون های دستگاه عصبی نورون های رابط هستند و تكانه های بقیه نورون ها را انتقال می دهند.انتقال تكانه ها در نورون ها بر اساس اختلاف پتانسیل ما بین درون و بیرون نرون است. اختلاف پتانسیل درون و بیرون نورون در حالت استراحت بالاترین و در حدود 70میلی ولت است.درون و بیرون نورون مملو از یون هایی است كه بعضی ولتاژ منفی و برخی ولتاژ مثبت دارند. بحث در مورد اینكه چرا در حالت استراحت نورون دارای بیشترین اختلاف پتانسیل است بسیار گسترده می باشد اما یكی از دلایل آن وجود پمپ سدیم-پتاسیم كه یون های پتاسیم را به درون نورون و یون های سدیم را به بیرون نورون پمپاژ می كند.
وقتی یاخته های عصبی در كنار یكدیگر قرار گیرند خوشه هایی از نورون ها تشكیل می شود كه "شبكه عصبی" نامیده می شود.وقتی مثلا شما نام شخصی را به یاد می آورید.شبكه عصبی وارد فعالیت خود می شود.به این ترتیب كه نورون فعال شده توسط اسم او با نورون فعال شده توسط چهره اش و انواع دیگر نورون های فعال شده مانند نورون فعال شده لباس، صدا و...متصل می شود.
به مجموعه نورون هایی كه در مسیر خاصی امتداد دارند تارهای عصبی گفته می شود. این تارها برای انجام دادن كارهای مختلف تخصصی شده و به دو دسته تقسم می شوند1- اعصاب آوران 2- اعصاب وابران اعصاب آوران عصب های حسی هستند و اطلاعات را از محیط بیرون یا درون بدن از گیرنده های حسی گرفته و به مغز منتقل می كنند.اعصاب وابران عصب های حركتی هستند كه اطلاعات(برون دادها) را از مغز به سایر اندام ها كه وظیفه اجرای فرمان را بر عهده دارند منتقل می كنند.
یكی دیگر از انواع سلول های عصبی "نوروگلیا" می باشد كه اندازه آنها حدوداً یك دهم نورون هاست.این سلول ها كه تعدادشان بسیار بیش از نورون هاست. از وظایف مهم آنها می توان به حفاظت از نورون تغذیه نورونها و تنظیم محیط شیمیایی آنها، ساختن پوشش از جمله غلاف میلین، از بین بردن میكروبها (بیگانه خواری ) اشاره نمود اما متاسفانه اطلاعات ما از آنها محدود است و دانشمندان مشغول تحقیقات در این مورد هستند.
دستگاه عصبی ما از میلیاردها نورون تشكیل شده است. این دستگاه احتمالا پیچیده ترین مجموعه سازمان یافته مواد در سطح كره زمین است كه پیچیده ترین ابر كامپیوترهای دنیا هم نمی تواند با آن برابری كند، زیرا تنها از جهت ساختمانی در یك سانتی متر مغز انسان بیش از 50میلیون نورون وجود دارد.
مهمترین و پیچیده ترین بخش دستگاه عصبی مغز است. در دوره رویانی لوله بلند و توخالی در ناحیه پشت رویان رشد می كند كه در حدود سه هفتگی توده ای از سلول های عصبی تشكیل می دهدكه مغز اولیه را می سازد.مغز به سه قسمت1- پسین 2- میانی 3- پیشین تقسیم می شود.مغز پسین پایین ترین قسمت مغز است و خود به سه بخش اصلی 1- مغزتیره 2- مخچه3-پل مغزی تقسیم می شود.مغز تیره ساختار حركات مختلف از جمله تنفس، استفراغ، ترشح بزاق و تنظیم دستگاه قلبی-عروقی را كنترل می كند.یكی از بخش هایی كه از مغز تیره شروع می شود و تا مغز میانی ادامه می یابد تشكیلات شبكه ای است كه سطوح بر انگیختگی را كنترل می كند و در هوشیاری نیز نقش دارد.پل های مغزی در حركت نقش دارند و وظیفه مخچه تنظیم حركت و حفظ تعادل است.
مغز میانی در پستانداران بخش كوچكی را به خود اختصاص می دهد.مغز میانی دارای پنج بخش 1- بام 2- برجستگی فوقانی 3- برجستگی تحتانی 4- كلاهك 5- جسم سیاه است. دو برجستگی فوقانی و تحتانی وظیفه پردازش اطلاعات حسی را به عهده دارند.آسیب به جسم سیاه موجب تحلیل سلول های دوپامین زا و شروع بیماری پاركینسون می شود.كلاهك در اعمال حركتی مانند حركت چشم نقش دارد.
یكی از ساختارهای مغزی دیانسفالون می باشد.این ساختار نقش مهمی در اعمال حسی، حركتی و هماهنگی آنها را برعهده دارد.این ساختار به دو بخش 1- تالاموس 2- هیپوتالاموس تقسم می شود.تالاموس مسیر رله اطلاعات حسی به كرتكس مغز است.هییپو تالاموس اگر چه كوچك و تنها سه دهم دصد مغز است اما تقریبا همه جنبه های رفتار از جمله تغذیه، رفتار جنسی، خواب، تنظیم دما، رفتار هیجانی، حركت و عملكرد هورمون ها را كنترل می كند.غده هیپوفیز به هیپوتالاموس چسبیده است و هیپوتالاموس از طریق بخش جلویی هیپوفیز عملكرد هورمونی بدن را كنترل می كند.
مغز پیشین عالی ترین بخش مغز است و به سه قسمت اساسی تقسیم می شود. 1- دستگاه كناری یا لیمبیك 2- گره های پایه 3- كرتكس.گره های پایه بالای تالاموس قرار دارد و وظیفه آن این است كه با كمك مخچه حركات ارادی را هماهنگ و كنترل می كند.دستگاه كناری در حافظه و هیجان نقش دارد و به دو قسمت تقسم می شود 1- هیپوكامپ 2- بادامه. برداشتن بادامه موجب تغییر در رفتار هیجانی می شود.كسانی كه هیپوكامپ آنها آسیب می بیند وقایع قدیمی را بیاد می آورند اما خاطرات جدید را فراموش می كنند.مهم ترین و جدید ترین بخش مخ در سیر تكاملی رشد مغز انسان كرتكس می باشد كه مسئول فریندهای عالی ذهن همچون فكر كردن و برنامه ریزی است.این ساختار كه 80 درصد مغز را تشكیل می دهد خاكستری رنگ است چون سلولهای عصبی آن بدون غلاف میلین هستند.كرتكس بوسیله شیار مركزی به دو نیمكره و هر نیمكره به چهر لوب تقسیم می شود.هرنیمكره كنترل بخش مقابل بدن را برعهده دارد.مثلا نیمكره چپ قسمت راست بدن را كنترل می كند.
چهار لوب هر نیمكره عبارتند از 1- لوب پیشانی 2- لوب آهیانه -3 لوب گیجگاهی 4- لوب پس سری. لوب پیشانی در كنترل حركات ارادی، هوش ،فرآیندهای عالی شناختی مثل برنامه ریزی و استدلال و شخصیت آدمی نقش دارد.آسیب دیدن آن موجب حواس پرتی ،اختلال درهیجانات و درك نكردن موقعیت اجتماعی می شود.لوب گیجگاهی در بالای گوشها قرار دارد كه در شنیدن، پردازش زبانی و همچنین حافظه نقش دارد كسانی كه در این قسمت مشكل داشته باشند نمی توانند اطلاعات را در حافظه بلند مدت خود ذخیره كنند.
لوب آهیانه، دروندادهایی را از حواس لامسه در سراسر بدن دریافت می كند.همچنین اطلاعاتی از وضعیت سر،چشم و كل بدن دریافت و سپس اطلاعاتی به دیگر نواحی مغز ارسال می كندتا حركات را كنترل كند.لوب آهیانه در تثبیت فضایی، توجه و كنترل حركت نقش دارد. پژوهش گرانی كه روی مغز انیشتن مطالعه داشته اند اعلام نمودند كه لوب آهیانه او 15 درصد بزرگتر از حد متوسط بوده به همین خاطر تجسم فضایی او در حد اعلا بوده است.
لوب پس سری مسئول بینایی است و آسیب به آن موجب نابینایی ناقص یا كامل می شود.دو ناحیه مهم در سطح كرتكس عبارت اند ازناحیه یا قشر حسی و ناحیه حركتی. جای ناحیه حسی در جلو لوب آهیانه است و جای قشر حركتی هم درست انتهای لوب پیشانی است.شكل این صفحه مناطق مختلف فعالیت های حسی و حركتی را نشان می دهد.در این شكل نوحی كنترل كننده صورت و دستان فضای بیشتری را به خود اختصاص داده اند چون حركات ظریف تری را بر عهده دارند.
یكی از تقسیم بندی های قشر مخ تقسیم آنها به نواحی اختصاصی و نواحی ارتباطی است. برای مثال در لوب پس سری بخش كوچكی به نام ناحیه اولیه بینایی است و بقیه كرتكس پس سری را ناحیه ارتباط بینایی تشكیل می دهد.تصور می شود كه قشر ارتباطی اطلاعات مختلف حسی و حركتی را یكپارچه می كند و اعمال عالی مغز از جمله فكر كردن، حل مسئله، برنامه ریزی قضاوت و شخصیت و حتی هوش در آنجا اتفاق می افتد.
در ناحیه نیمكره چپ كه به ناحیه بروكا موسوم است مسئول تولید گفتار است و ناحیه ورنیكه در لوب گیجگاهی چپ مسئول درك و فهم گفتار است.با این اوصاف نیمكره چپ نیمكره نیمكره زبانی است.این نیمكره در بیش از نود درصد افراد نیمكره مسلط است چرا كه نیمه راست بدن را كنترل می كند.نیمكره راست بیشتر با هیجانات و تجسم دیداری-فضایی و باز شناسی دیداری سر وكار دارد.اما جنبه ای از گفتار مانند شوخ طبعی هم بر عهده نیمكره راست است.
نخاع شوكی از مغز شروع شده و تا مهره های پشتی ادامه می یابد. در نخاع شوكی 31 جفت اعصاب نخاعی وجود دارندكه هر یك دوریشه دارد ریشه پشتی، كه اعصاب حسی دارند، وارد نخاع شوكی می شود وهمه اعصاب حركتی در ناحیه شكمی از نخاع شوكی خارج می شود.
بقیه اعصاب كه در سطح بدن گسترش دارند دستگاه اعصاب محیطی هستند.دستگاه اعصاب محیطی دو بخش است: 1- دستگاه عصبی تنی 2- دستگاه اعصاب خودكار.دستگاه اعصاب تنی مسئول تعامل با محیط بیرونی است در حالی كه دستگاه اعصاب خودكار با محیط درونی بدن ارتباط دارد.دستگاه اعصاب تنی شامل 1-اعصاب حسی 2- اعصاب حركتی است. اعصاب حسی اطلاعات مربوط به درد، دما و...را از پوست و ماهیچه ها به دستگاه عصبی مركزی می برد و اعصاب حركتی فرامین را از اعصاب مركزی به ماهیچه ها می رساند.
دستگاه اعصاب خود كار دو بخش است 1- دستگاه سمپاتیك 2- دستگاه پاراسمپاتیك. دستگاه اعصاب خود كار تنظیم فرایندهایی چون تنفس، ضربان قلب، و گوارش را برعهده دارد. اعصاب سمپاتیك بدن را تحریك می كند و اعصاب پارا سمپاتیك بدن را آرام می سازد.
گفتیم كه نورون ها وظیفه انتقال تكانه های عصبی را بر عهده دارند،بین دونورون فاصله ای و جود دارد كه به آن "سیناپس" می گویند.وقتی نورون تحریك می شود موادی شیمیایی با نام انتقال دهنده عصبی از كیسه های سیناپسی آزاد می شودو بر گیرنده های نورون مجاور تاثیر می گذارد.این انتقال دهنده های عصبی در سیناپس می توانند پتانسیل غشا را افزایش یا كاهش دهند.شش نوع عمده انتقال دهنده عصبی تاكنون در بدن شناسایی شده است.1- استیل كولین عضلات مختلظ و عضله قلب را باز داری می كند و باعث تشكیل سلول های عصبی می شود و در فعالیت ماهیچه ها،یادگیری و حافظه دخالت دارد.2- گابا،مهمترین انتقال دهنده اعصاب مركزی است. افزایش گابا با گاهش اضطراب و كاهش آن موجب افزایش اضطراب می شود3- نورو اپی نفرین، اعصاب مركزی را بازداری می كند و عضله قلب، روده ها و مجاری ادراری- تناسلی را تحریك می نماید.كمبود آن موجب افسردگی می شود.4- دوپامین، این انتقال دهنده بیشتر وظایف بازدارنده را برعهده دارد و در كنترل حركات ارادی،خواب، خلق، توجه ویادگیری نقش دارد.5- سروتونین ،این انتقال دهنده هم باز دارنده است و در تنظیم خواب،خلق،توجه ویادگیری نقش دارد.پایین بودن آن موجی بی خوابی و افسردگی می شود.6- اندروفین ها، این انتقال دهنده ها مخدرهای طبیعی اند كه باعث تحریك نورون ها می شوند و از بدن در برابر درد محافظت می كنند و احساسات لذت بخش را افزایش می دهند.بیشتر مورفین ها تاثیری مشابه دارند.
دانشمندان تاكنون بیش از پانصد انتقال دهنده عصبی را كشف كرده اند.آنان نقشه گیرنده های بعضی از انتقال دهنده های عصبی را در مغز ترسیم كرده اند و در یافته اند كه هر سیناپس بیش از یك یا چند انتقال دهنده آزاد نمی كند.

با سپاس : پروین