سبز پرس

چند پرسش و پاسخ درباره تاکسونومی، ژنتیک و معرفی مجدد ببر خزر

 با مرگ ببر نر باغ وحش تهران بحث احیای نسل ببر در ایران دوباره مطرح شده و بسیاری از خبرگزاری‌های داخل و خارج از کشور به آن پرداخته‌اند (هرچند هنوز جای یک برنامه یا نوشته موشکافانه با دقت علمی خالی است). این در حالی است که به خاطر ماهیت مساله توجه مخاطب گسترده‌تری به آن جلب شده و بسیاری از مردم نیز علاقه‌مند هستند در این باره چیزهای بیشتری بدانند. بنابراین این چند پرسش از میان مواردی انتخاب شده که این روزها بیشتر مطرح می‌شوند و پاسخ آنها طوری تنظیم شده که کمتر ابهام داشته باشد.

1- آیا ببر سیبری همان ببر مازندران است؟

 نه. این دو نام متعلق به دو جمعیت از یک زیرگونه ببر هستند که در دو سوی گستره پراکندگی آن زندگی می‌کردند. ببر مازندران که اکنون منقرض شده یکی از غربی‌ترین جمعیت‌های ببر خزر یا زیرگونهvirgata بود و ببر سیبری یکی از شرقی‌ترین جمعیت‌های این زیرگونه است. به عبارت دیگر در سطح زیرگونه، یکی هستند اما در سطح جمعیت با هم تفاوت دارند.


2- ببر سیبری و ببر مازندران چند درصد با هم تفاوت دارند؟

 تفاوت بین گروه‌های مختلف جانداران را در قالب درصد به دشواری می‌توان تعیین کرد. در عوض در علم رده‌بندی، تفاوت گروه‌ها را با ترازهای مختلفی مانند خانواده، جنس، گونه و زیرگونه و در نهایت جمعیت نشان می‌دهند. همانطور که تحقیقات اخیر نشان داده تفاوت میان این دو ببر بسیار اندک و حتا کمتر از سطح زیرگونه است. از سوی دیگر تنوع ژنتیکی در زیرگونه ببر سیبری به طور طبیعی بسیار پایین است و تفاوت جمعیت‌های مختلف آن با هم چندان زیاد نیست.


3- این تحقیق جدید چگونه انجام شد و نتایج آن چه بود؟

 پژوهشگران دانشگاه آکسفورد در انگلستان از 20 نمونه ببر خزر که در موزه‌های سرتاسر اوراسیا نگه‌داری می‌شوند نمونه بافتی برداشتند. سپس پژوهشگرانی از آمریکا بخش‌هایی از 5 ژن میتوکندریایی آن را تعیین توالی کردند. نتیجه آنکهDNA میتوکندریایی ببر خزر تنها در یک حرف (نوکلئوتید) از رمز ژنتیکی، باDNA ببر سیبری تفاوت دارد و این در حالی است که تفاوت آن باDNA سایر زیرگونه‌های ببر کاملا آشکار است (دست‌کم دو نوکلئوتید). این نشان می‌دهد که ببر خزر و ببر سیبری در واقع یکی هستند.


4- در این صورت چرا فاصله جغرافیای این دو ببر تا این اندازه زیاد است؟

 دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که هر دو از یک نیای مهاجر نسب گرفته‌اند. این نیا، از طریق دالان باریک گانسو (جاده ابریشم) و از شرق چین وارد آسیای میانه شده است. به عقیده پژوهشگران تا اوایل قرن بیستم، جمعیت‌های ببر خزر و ببر سیبری با هم آمیخته بودند و بعد از آن بود که شکارچیان این دو گروه ببر را از هم جدا کردند.


5- زیرگونه یعنی چه؟

 زیرگونه همان نژاد جغرافیایی است. اعضای زیرگونه‌های مختلف می‌توانند با همدیگر زادوولد داشته باشند زیرا متعلق به یک گونه هستند. تفاوت آنها با هم ناشی از پاسخ ژنوم یک گونه به شرایط بوم‌جغرافیایی مختلف است.


6- اگر ببر ایران و ببر سیبری از یک زیرگونه هستند چرا با هم فرق می‌کردند؟

 تکوین در افراد، وابسته به شرایط محیطی است. تفاوت ببر سیبری و ببر ایران عمدتا در جثه و پرمویی افراد بود که ناشی از شرایط محیط و تاثیر آنها بر رشد افراد است. این پدیده را در زیرگونه ببر بنگال نیز می‌توان مشاهده کرد که در آن ببرهای شمال هند از ببرهای جنوب هند درشت‌تر و پرموتر هستند. حتا گربه‌های شمال تهران نیز با گربه‌های جنوب تهران تفاوت دارند و هیچ کس ادعا نمی‌کند که تفاوت آنها در سطح زیرگونه باشد.


7- این فقط نتیجه یک تحقیق است و ممکن است اشتباه باشد.

 بله همین طور است و در علم هیچ حرفی حرف آخر نیست. اما مرجع نام گونه‌ها و زیرگونه‌ها برای کارهای حفاظتی (که معرفی مجدد نیز یکی از آنهاست) اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت یاIUCN است و این موسسه در بازنگری قبلی خود بر اساس یکی دیگر از پژوهش‌های همین انستیتوی آمریکایی در سال 2006 عمل کرده و زیرگونه بودن ببر مالزی را پذیرفته است. به همین دلیل پیش‌بینی می‌شود که این بازنگری جدید نیز مورد تاییدIUCN قرار گیرد. از این گذشته تاکنون ایرادی به پژوهش مورد بحث وارد نشده است.


8- به این ترتیب از این به بعد به جای ببر مازندران باید از نام ببر سیبری استفاده کنیم؟

 دقیقا برعکس. بر اساس قواعد رده‌بندی وقتی دو نام مترادف باشند نامی حفظ می‌شود که قدیمی‌تر باشد. در این مورد ببر خزر یا زیرگونهvirgata در سال 1815 نامگذاری شد و ببر سیبری یا زیرگونهaltaica در سال 1844. بنابراین از طرفی باید گفت که ببر خزر منقرض نشده بلکه آخرین بازمانده‌های آن در شرق دور روسیه زندگی می‌کنند و از طرف دیگر این ببر سیبری است که هرگز وجود نداشته است!


9- با توجه به شباهت اقلیمی ایران و هند آیا بهتر نیست از زیرگونه دیگری مثل ببر بنگال برای احیای نسل ببر در ایران استفاده شود؟

 نه. در کتاب‌های درسی مدیریت حیات وحش اشاره شده که برای اجرای موفق یک برنامه معرفی مجددافرادی باید انتخاب شوند که از نزدیک‌ترین نژاد موجود به جمعیت اولیه منطقه هستند و همانطور که گفته شد تحقیقات نشان می‌دهد که نزدیک‌ترین ببر به ببر منقرض‌شده ایران همین ببر سیبری است.


10- آیا مرجع معتبری وجود دارد که استفاده از ببر سیبری برای احیای نسل ببر در ایران را توصیه کرده باشد؟

 اخیرا (در سال 2010) کتابی با عنوان «زیست‌شناسی و حفاظت گربه‌سانان وحشی» از یکی از بزرگ‌ترین متخصصان گربه‌سانان در جهان به نام دیوید مک‌دونالد منتشر شده است (انتشارات دانشگاه آکسفورد). در این کتاب به صراحت نوشته شدهکه کل گستره سابق پراکندگی ببر در آسیای میانه برای معرفی مجدد با استفاده از جمعیت ببر سیبری، قابل استفاده است. حتا به مناطقی در ایران که پس از انجام مطالعات دقیق می‌توانند برای این کار مورد استفاده قرار گیرند اشاره شده است. این مناطق عبارت‌اند از پارک ملی گلستان، دره رود اترک و شبه‌جزیره میانکاله.

کاوه فیض الهی/کارشناس ارشد جانورشناسی