صفحه نخست » جزییات-خبر » دنیای حیوانات

به انگیزه روز جهانی پرندگان مهاجر(World Migratory Bird Day)
جهانگردانی که نیاز به حمایت دارند

سبزپرس – گروه محیط طبیعی، حمید امینی – صادق صادقی زادگان: نشستن در چشمان یک پرنده مهاجر و زیستن به جای او شعار امسال روز جهانی پرندگان مهاجر است .

شاید بتوان گفت تنها ترین درنای سیبری مهاجر که امسال به تالاب فریدون کنار پس از طی یک مسیر 5000 کیلومتری مهاجرت کرد، نماد استقامت در پرندگان مهاجری است که هر سال به ایران می آیند.

از سال 2006 ، توافقنامه پرندگان آفریقا- اوراسیا ، هرسال اقدام به برگزاری روز جهانی پرندگان مهاجر می کند تا از این طریق توجه جهانی را به  حفاظت از این پرندگان معطوف کند.
امسال  روزهای 24-25 اردیبهشت  به عنوان روز پرندگان مهاجر انتخاب شده و شعارآن «تغییرات در كاربری اراضی از زاویه چشمان یک پرنده» است.

شعار هایی که از سال 2006 تا 2010 برای این روز انتخاب شده بود عبارت  از « پرندگان مهاجر هم اكنـون به كمــك مــا نیازمندند »، « پرندگان مهاجر و تغییرات آب و هوایی » ،« پرندگان مهاجر- پیام آوران تنوع زیستی » ،«موانع مهاجرت»و «پرندگان مهاجردرمعرض خطرانقراض رانجات دهیم، هریك از گونه هامورد توجه هستند»  بودند.

یکی از اهداف برگزاری روز پرندگان مهاجر  ترغیب مردم به مشاركت فعال در حفاظت از پرندگان مهاجر است. و از دیگر اهداف مهم آن مسئولان كشور ها ، سازمان های مردم نهاد، باشگاهها، دانشگاهها و  مدارس هستند که در سراسر دنیا فعالیت ها و برنامه هایی را طراحی و اجرا می كنند و ضمن افزایش آگاهی عمومی، به حفاظت از این پرندگان و زیستگاه آنان كمك می کنند.

فعالیتهای روز جهانی پرندگان مهاجر درسرتاسر دنیا بسیار متنوع و گسترده است، در كشور ما نیز می تواند به صورت برنامه ریزی شده،  هدفمند و ابتكاری انجام گیرد، به طور مثال برگزاری جشنواره های متنوع مرتبط با پرندگان فعالیتهای آموزشی سمینار، کارگاه،چاپ بروشور وجزوات آموزشی، اجرای فعالیتهای پرندهنگری درمناطق مناسب، برگزاری مسابقات نقاشی، مقاله نویسی واستفاده از رسانه های گروهی جهت اطلاع رسانی و آموزش عموم مردم می تواند در این دسته قرار گیرند.

اقدامات انجام شده در ایران

اقدامات انجام شده توسط تمام كشورهای برگزار كننده این روز بر روی سایت مربوطه به آدرس www.worldmigratorybirdday.org ثبت شده است. ایران نیز همزمان با سایر سازمانها و كشورهای دنیا، فعالیتهایی را در این خصوص انجام داده است به عنوان مثال در استان هرمزگان طی سالهای 2008، 2009 و 2010 فعالیتهای آموزشی مختلف در این روز هم زمان با سایر نقاط دنیا انجام شد.

توصیه هایی برای حفاظت از پرندگان و زیستگاههای آنان

در رابطه با حفاظت از پرندگان برخی توصیه ها می تواند مورد توجه قرار گیرند که از آن جمله می توان به ممانعت از شكار پرندگان، حفاظت از مناطق و ممانعت از تخریب زیستگاه آنان ، مد نظر قرار دادن راهکارهای اجرایی توسعه پایدار جهت کاهش اثرات سوء بر زیستگاه¬های پرندگان ، لزوم اجرای طرحهای ارزیابی زیست محیطی در مناطق مهم تجمع پرندگان و یا مسیر های اصلی پروازشان، ساخت برجهای کوتاه تر،کاهش فرکانس چراغهای چشمک زن اطراف برجها، حذف چراغهای غیرضروری، عدم استفاده از شیشه های رفلکس و ساخت سازه های جدید خارج از مسیرمهاجرت و محل تجمع پرندگان خصوصاً گونه های در معرض خطر و پرندگان شکاری اشاره کرد.

پرندگان ایران

4/12 درصد از كل پرندگان دنیا در معرض خطر انقراض قرار دارند كه از میان آنها 192 گونه در معرض خطر انقراض هستند.طبق اطلاعات موجود 521 گونه پرنده در ایران وجود دارد که در 19 راسته ، 79 تیره و 22 جنس طبقه بندی شده اند.

این گونه ها در سطح وسیعی  از مناطق خشك و بیابانی ، نواحی جنگلی ، سواحل ، جزایر و دریاچه های كشور پراكنده اند ، تنها با توجه به نقش پرندگان در طبیعت است كه می توان به ارزش وجودی و اهمیت واقعی آنها پی برد . گسترش مطالعات اكولوژیك زمینه و امكانات بسیاری برای آشنایی با نقش ویژه و با اهمیت پرندگان فراهم كرده است ، مطالعه در زمینه كنترل بیماریها و آفات كشاورزی توسط پرندگان اهمیت آنها را دوچندان كرده زیرا از جمله مهم‌ترین عوامل كنترل كننده آفات نباتی است.

جنبه های مختلف اهمیت پرندگان باعث شده كه پرنده شناسان و برنامه ریزان منابع طبیعی بكوشند تا اطلاعات خود را در زمینه های علمی ، آموزشی و تفریحی پرندگان هرچه كاملتر كنند تا بتوانند به نحو مطلوب‌تری از این ارزشها به نفع جوامع انسانی بهره‌برداری کنند.

نزدیك به  350 گونه از پرندگان در ایران زاد آوری می كنند كه می توان آنها را بومی ایران دانست. شماری از این گونه ها مهاجر هستند وبه مناطق دیگر به ویژه در زمستان مهاجرت می كنند. عده ای دیگر مهاجر عبوری هستند كه ایران در سر راه طولانی آنها قرار دارد.

 بعضی از گونه های مهاجر برای رسیدن به ایران مسافت های طولانی را طی می كنند . از جمله تلیله كوچك،  تلیله بلوطی، آبچلیك شكیل و گیلانشاه حنایی هستند كه هر ساله از جنوب افریقا به ایران و از ایران به سیبری می روندو دوباره این راه طولانی را بر می گردند. جمع مسافت رفت و بر گشت سالیانه این پرندگان  به ویژه گیلانشاه حنایی و آبچیلك شكیل بیش از 28 هزار كیلومتر است.

 وضعیت زیستی و حفاظتی پرندگان

پرندگان از ثروت های طبیعی و ملی کشور به شمار می روند که متاسفانه تعداد آنها به دلیل تبدیل و تخریب اکوسیستم ها بسیار کاهش یافته است.

شکار بی رویه و کثرت سلاح های گرم سبب شده است بسیاری از پرندگان که در گذشته در ایران وجود داشتند، اکنون بندرت مشاهده شوند. بررسی ها نشان می دهد گروه عظیمی از پرندگان را گونه های متکی به تالاب ها تشکیل می دهند و تخریب تالاب ها تاثیر منفی بر تعداد گونه های پرندگان داشته است. هم اكنون شماری از گونه های مهم و با ارزش را خطر نابودی تهدید می كند و از شمار سایر گونه ها در سراسر كشور كاسته شده است. خشكسالی های پی در پی و كم آبی و یا خشك شدن دریاچه ها و تالابها نیز شرایط زندگی پرندگان ایران را سخت تر كرده است و جمعیت بسیاری از گونه ها كاسته شده است . جالب اینكه در این شرایط هر چند از شمار گونه ها و جمعیت بسیاری از پرندگان كاسته شده است  اما جمعیت برخی از گونه ها (كه با دخالتهای ناروای بشر در طبیعت سازش یافته اند) از جمله كلاغ ها  كبوترها و گنجشك ها افزایش یافته است.

بر اساس تقسیم بندی اتحادیه جهانی حفاظت، گونه هایی از پرندگان ایران  که وضعیت بحرانی دارند شامل درنای سیبری، خروس كولی اجتماعی، دال پشت سفید و گیلانشاه خالدارهستند. هم چنین اردك سرسفید، بالابان، كركس مصری، سسك خوزی و عروس غاز در معرض انقراض و 12 گونه دیگر نیز آسیب پذیر تلقی شده اندكه عبارتند از: غاز پیشانی سفید كوچك، اردك مرمری، عقاب دریایی پالاس، عقاب تالابی، عقاب شاهی، دلیجه كوچك، هوبره، پلیكان پا خاكستری، زرده پره سینه زرد، میش مرغ، فاخته خاوری و باكلان گلو سیاه. 

این طبقه بندی از دیدگاه جهانی صورت گرفته است چنان كه ممكن است وضعیت تعدادی از گونه های موجود در ایران در شرایط بحرانی باشد اما از آن جایی كه در سراسر جهان چنین وضعیتی ندارند نام آنها در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت قرار نگرفته است. مانند قرقاول و تمامی پرندگان شكاری كه در ایران جزو جانوران حمایت شده هستند.

 مروزه قوانین بین المللی و کنوانسیون های زیست محیطی متعددی سعی دارد به اشکال مختلف جلوی تعرض به حریم پرندگان را بگیرد و از بقای آنها حفاظت کند؛ اما پرندگان از آنجا که گونه ای محدود به مرزهای یک کشور نیستند باید با همکاری تمام کشورها در مرزهای فرابخشی حمایت و حفاظت شوند. شناسایی گونه های مهاجر و حفاظت از آنها ازجمله اقداماتی است که در دستور کار قرار دارد و اجرای آن و عمل به مفاد قوانین و کنوانسیون های بین المللی در این خصوص از هر چیزی بااهمیت تر است تا پرندگان زیستگاه های طبیعی را امن احساس کرده و با اطمینان در آن زندگی کنند.

‌زیستگاه های پرندگان ایران

مناطق بیابانی و نیمه بیابانی بخشی از زیستگاههای طبیعی پرندگان ایران است. این حوزه از تهران تا دشت بزرگ کویر و کویرهای لوت تا بلوچستان مرکزی را می پوشاند. در بیابان های واقعی به نسبت پرندگان کمتری دیده می شود و تراکم آنها نیز بسیار پایین است ، ولی بیشتر آنها که با محیط زیست خشن خو گرفته اند دامنه انتشار وسیعی دارند که می توان به هوبره یا چکاوک هدهدی اشاره کرد.

اگر چه ایران فاقد گونه آندمیک واقعی است ، اما گونه زاغ که به طور گسترده ای در بیابان های مرکزی و شرق ایران دیده می شود معمولا محدود به کشور ایران بوده و غیر از ایران ، تنها از حد نهایی مرز غربی پاکستان گزارش شده است.

105 زیستگاه مهم پرندگان ایران بعنوان «IBA،  منطقه مهم پرندگان »در فهرست مناطق مهم تجمع پرندگان ایران در موسسه بین الملی« زندگی پرنده، Birdlife International»  ثبت گردیده است.

 منطقه مهم برای زمستان گذرانی پرندگان مهاجر آبزی و كنار آبزی كشور ثبت گردیده و از آنها حفاظت می شود.

 مناطق تالابی در این خصوص اهمیت دارند، تالاب های حوزه ارومیه در آذربایجان و بویژه دریاچه ارومیه محل تولیدمثل گونه های بسیاری از پرندگان مهاجر آبزی نظیر فلامینگو و پلیکان سفید هستند. تالاب ها برای مهاجرت پرندگان آبزی از نظر تداوم مهاجرت آنها بسیار حائز اهمیت است.

 زیستگاه های ساحلی خلیج فارس و دریای عمان نیز گونه های زمستان گذرانی مانند پلیکان پا خاکستری و بسیاری از پرندگان کنارآبچر بویژه صدف خور را در خود جای داده است. همچنین جزایر غیر مسکونی کوچک زیادی در خلیج فارس و تنگه هرمز وجود دارد که محل مطلوبی برای تولید مثل کلونی های بزرگی از پرندگان دریایی به شمار می رود. گونه هایی مانند اگرت ساحلی، پرستوی دریایی کاکلی، پرستویی دریای تیره، سلیم خرچنگ خوار، حواصیل سبز و باکلان گلوسیاه در این جزایر دیده می شوند، بسیاری از گونه هایی که در مناطق جنوبی ایران تولید مثل می کنند در واقع ساکن همان مناطق هستند.

 گروه دیگری از گونه های پرندگان ایران عمدتا در نواحی مرتفع شمالی یا غرب کشور تولیدمثل می کنند و در برخی گونه ها بویژه پرندگان جوان به طور انفرادی جابجایی و مهاجرت از مناطق تولیدمثل دیده می شود. این گونه ها در پاییز از مناطق تولیدمثلی به سمت حوزه کویر مرکزی و اراضی پست جنوبی مهاجرت می کنند. جمعیت بزرگی از مهاجران تابستانه در پاییز به جنوب غربی و در زمستان به شبه جزیره عربستان و آفریقا یا به مناطق نیمه حاره ای هند مهاجرت می کنند.

حفاظت از پرندگان مهاجر

مسیر مهاجرت سالانه پرندگان مهاجر فراتر از محدوده کشورها و قاره هاست. این مساله محققان را وادار می سازد تا در جهت کشف معمای حرکت این پرندگان تلاش کنند.

زمانی که مناطق تالابی قطب شمالی در اواخر تابستان شروع به یخ زدن می کنند، پرنده ها به همراه جوجه هایشان حرکت به سمت مناطق گرم جنوبی را آغاز می کنند.

بقای پرندگان مهاجر بستگی به حفاظت از گونه ها و همچنین حفاظت از تالاب هایی دارد که مناطق تابستان گذرانی، استراحت و زمستان گذرانی آنها هستند. این تالاب ها همچون مرواریدهایی پیوسته در زنجیره مسیر مهاجرت هستند.

 مسیر مهاجرت بسیاری از این پرندگان چندین هزار کیلومتر و فراتر از حدود مرزهای کشورها بوده و شامل مرزهایی است که در زمان مهاجرت نیاکان این پرندگان وجود نداشتند.

امروزه حفاظت از این پرنده زیبا و تالاب های مسیر مهاجرتی شدیدا وابسته به همکاری مردم کشورهایی  است كه در محدوده زندگی و مهاجرت آنها قرار دارد . مسیرهای مهاجرت بین مرزی پرندگان مهاجر نمایانگر چالش های حفاظتی است که در طبیعت مهاجرت فرامرزی نهفته است.

 بنابراین نیاز برای همکاری کشورها به طرق مختلف از جمله یادداشت های تفاهم بین المللی برای حفاظت از گونه های مهاجر است. بعنوان مثال در سال ۱۹۹۳ تفاهمنامه ای تحت حمایت کنوانسیون حفاظت از گونه های وحشی مهاجر (CMS) با عنوان «یادداشت تفاهم حفاظت از درنای سیبری» به امضای یازده کشور مسیرهای مهاجرت این درنای سیبری رسید. با حمایت کنوانسیون حفاظت از گونه های وحشی مهاجر و سایر نهادهای بین المللی، مسوولان و کارشناسان دولتها می توانند به صورت ادواری تشکیل جلسه دهند و برنامه اقدام خود را برای حفاظت از درنای سیبری تدوین کنند.

 در برنامه اقدام یادداشت تفاهم حفاظت از درنای سیبری مهمترین اقدامات برای حفاظت از درنای سیبری و زیستگاه آن تدوین می شود، که هر ۲ تا ۳ سال مورد بازبینی کشورهای عضو قرار می گیرد. اهداف اصلی در این برنامه عبارت ازکاهش مرگ و میر مستقیم یا غیرمستقیم درنای سیبری، انجام پایش و تحقیقات به منظور بهبود اطلاعات اکولوژیکی از درنای سیبری.

افزایش جمعیت و تنوع ژنتیکی،بهبود حفاظت از زیستگاه و توسعه شبکه پروازی در شرق و غرب ومرکز آسیا، افزایش آگاهی عمومی و تبادل اطلاعات، تقویت همکاری های ملی و بین المللی است.

در هر جلسه کشورها برنامه اقدام را با در نظرگیری اتفاقات افتاده و در حال وقوع، علتها، بهترین آموخته ها و فعالیت های آتی بازنگری و اصلاح می کنند. این سند برای همکاری با ارگان های دولتی و مدیران مناطق حفاظت شده بسیار مفید است. خصوصا راهنمایی برای تصمیم گیری ها درخصوص اجرای قوانین مربوط به برنامه های پایش، تلاشهای رهاسازی درنا و برگزاری رویدادهای آموزشی و جلسات مشترک است.

افزایش آگاهی عمومی

هر تلاشی به منظور حفاظت بدون تغییر رفتار انسانی و افزایش درک از اهمیت حفاظت از پرندگان مهاجر و تالاب ها بیهوده است.

بی تردید شکار یكی از جدی ترین و مهمترین تهدیدات برای پرندگان مهاجر در آسیاست. همچنین رشد اقتصادی در آسیا فشار زیادی را روی تالاب ها و منابع آبی وارد می کند. اگر بخواهیم از جمعیت پرندگان مهاجر که در كشور زمستان گذرانی می کند حفاظت کنیم می باید از تالاب های وابسته در كلیه كشورهای مسیر مهاجرت حفاظت کنیم. در این راستا و به منظور افزایش آگاهی عمومی، کشورهای واقع در مسیر مهاجرت پرندگان می باید فعالیت های آموزشی بسیاری را با درگیر کردن مسئولان دولتی، محققان، مدیران بخش صنعت، شکارچیان، معلمان، کشاورزان، صیادان، دانش آموزان و رسانه ها انجام داده و جلسات و دوره های آموزشی بسیاری به منظور درگیر نمودن شکارچیان، صیادان و سایر ذینفعان درخصوص کاهش تهدیدات پرندگان مهاجر برگزار نمایند. در این زمینه همچنین لازم است مواد آموزشی مفیدی شامل بروشور، پوستر، کتابچه، عکس، فیلم و غیره تولید و توزیع گردد.

افزایش جمعیت از طریق پرورش در اسارت و رها سازی در طبیعت

در حالی که در سالهای اخیر شاهد از بین رفتن جمعیت برخی گونه های  مهاجر به ایران بوده ایم ولی از طرف دیگر شاهد افزایش پرندگان پرورش یافته در اسارت بوده ایم. بعنوان مثال در خصوص درنای سیبری در مراکز تخصصی پرورش در اسارت در كشورهای روسیه، بلژیک، امریکا و چین تهداد قابل ملاحظه ای درنای سیبری پرورش یافته اند. در ۱۵ سال گذشته بیش از ۱۰۰ درنای سیبری که از تخم‌های تولید شده در اسارت پرورش یافته بودند در حیات وحش رهاسازی شدند. برخی از آنها در مناطق جوجه آوری درناهای سیبری که به هند مهاجرت می کردند رهاسازی شدند. برخی دیگر در مناطق استراحت درناهای معمولی در جنوب غربی سیبری رهاسازی شدند. 

تبادل اطلاعات

ارتباطات برای حفاظت موثر بسیار مهم است. برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات در دنیای امروز براحتی از طریق ایجاد سایتهای اینترنتی میسر است. به این منظور بسیاری از كنوانسیون های زیست محیطی از طریق سایت های اختصاصی خود اقدام به نشر اطلاع رسانی می نمایند. ذیلاً آدرس اینترنتی برخی از كنوانسیون ها و سازما ن های مرتبط با حفاظت از پرندگان مهاجر درج می گردد: