نگاهی به چند اثر و بنای تاریخی در نزدیكی پارسه
سنگ‌نبشته‌های دوران ایران‌باستان، زبان گویا و مستند گذشته این سرزمین هستند. برای پژوهش پیرامون فرهنگ و باورهای مردم این سرزمین و آنچه به گذشته تاریخی ایران تعلق دارد، این سنگ‌نبشته‌ها دربرگیرنده آموزه‌هایی ارزشمندند. بدون شك نقطه آغاز میراث كهن ایران، ریشه در این اسناد دارد.
در تمامی نقوش برجسته و كنده‌كاری‌های ایران‌باستان صرف‌نظر از ارزش والای هنری و میزان دقت و مهارتی كه در خلق این آثار به كار رفته، نام ایزدان آریایی‌ها همانند اهورامزدا، آناهیتا، مهر، ناهید و... به چشم می‌خورند.
این وجه فرهنگی سنگ‌نبشته‌ها در عهد هخامنشی پررنگ‌تر است و در دوران اشكانی و ساسانی با اندكی تفاوت به چشم می‌خورد.
سنگ‌نبشته‌های باقیمانده از عهد
اشكانیان بیانگر تنوع باورهای دینی ایرانیان آن دوران است. در این آثار، پادشاه در برابر مكانی كه برای اهدای قربانی و نذورات تعبیه شده بود و در بالای آن مشعل و نماد بالدار فروهر حك شده، خودنمایی می‌كند كه در دستانش چیزی به عنوان نذر و نیاز قرار دارد.
در
سنگ‌نبشته‌های باقیمانده از دوران
هخامنشی، شهریاران این سلسله كه به باورهای آسمانی، آیین‌های ملی و دینی و بویژه فرهنگ ایران بسیار اهمیت می‌دادند، پس از ستایش اهورا مزدا مردم را هم به پیروی از فرامین او سفارش می‌كردند. این موضوع در منشور كورش،
سنگ‌نبشته‌های داریوش در
نقش رستم، بیستون، شوش و ت
ختجمشید و خشایارشاه و اردشیر در
تختجمشید دیده می‌شود.
در واقع شهریاران ایران، در این سنگ‌نبشته‌ها باورهای آسمانی و فرهنگی اقوام آریایی ایرانی را متناسب با زمان به‌آیندگان منتقل كرده‌اند.
به هر حال هنر ایران عهدباستان مانند ریشه سرسبزی، خرمی و جاودانگی درخت میراث فرهنگی و تمدن ایران است و باورها و آداب و رسوم اقوام ایرانی هم شاخ و برگ آن است.
نقش رستم
این اثر در دل كوه از دوران هخامنشیان كه در نزدیكی تختجمشید واقع شده، بر جای مانده است. برخی آثار هنری و پیكره‌ها و آرامگاه‌های شهریاران عهد هخامنشی، اشكانی و ساسانی، آتشگاه‌ها، پرستشگاه‌ها و بنایی معروف به
كعبه زرتشت در روبه‌روی كوهی كه
نقش رستم بر آن خودنمایی می‌كند به چشم می‌خورند.
نقش رستم نمایانگر علامت‌ها و نشانه‌هایی است كه پادشاهان، خاندان‌ها، نجیب‌زادگان، بزرگان اشراف ایران و شخصیت‌های بزرگ دینی و سیاسی آن دوران با آن نشانه‌ها، قابل شناسایی هستند.
قدیمی‌ترین نقش‌هایی كه در نقش رستم كنده شده به نخستین پادشاهان هخامنشی از جمله
كورش، كمبوجیه، داریوش و
خشایارشاه تعلق دارد. الگوی معماری آنچه در نقش رستم و سایر آثار تاریخی كهن در تختجمشید، استخر و بیشاپور بنا شدند در جنوب كازرون و نقاط دیگر را می‌توان در پاسارگاد پیدا كرد.
به بیان دیگر، آثار باستانی پاسارگاد، الهام بخش معماری‌های بعدی ایرانیان از جمله نقش رستم،
نقش رجب، سر مشهد (در جنوب كازرون)، استخر، تختجمشید و مناطق دیگر بوده است.
كتیبه‌ای از داریوش كبیر در نقش رستم وجود دارد كه در آن از مطیع ساختن «
سكا‌های آن سوی دریا» كه احتمالا در جنوب غرب روسیه سكونت داشته‌اند نام برده می‌شود.
كتیبه‌ای هم به خط آرامی در این آرامگاه وجود دارد كه تقریبا تمامی قسمت‌های آن ناخوانا و از بین رفته است كه به ظن قوی این كتیبه را سلوكیان از خود به‌جا گذاشته‌اند.
اردشیر و پسرش
شاهپور ساسانی نیز در نقش رستم و كعبه زرتشت آثار فراوانی كه حاوی شرح جنگ‌ها، فتوحات و باورهای فرهنگی و دینی‌شان است، خلق كرده‌اند. شرح درهم شكستن امپراتور روم توسط شاهپور در یك نقش برجسته كه در آن والریانوس در پای او افتاده از دیگر آثار مهم نقش رستم است.
شاهپور كتیبه‌ای بر دیوار آتشگاه موجود در نقش رستم نوشته كه در آن شرح كامل اقدامات حكومتی، سیاسی، نظامی و پیروزی‌ها و اعتقاداتش را توضیح می‌دهد.
آثاری از اقوام عیلامی نیز در نقش رستم به چشم می‌خورد. زبان و خط عیلامی یكی از مواردی است كه كتیبه‌های عهدباستان در كنار الفبا و زبان یونانی و بابلی مورد استفاده قرار می‌گرفت و این دلیل نفوذ و اهمیت اقوام عیلامی و تمدن آنها در دوره هخامنشی است. بعلاوه اطلاعاتی در زمینه فرهنگ تمدن آنشان در آثار عیلامی نقش رستم دیده می‌شود.
كعبه زرتشت
كعبه زرتشت، عمارتی مكعبی شكل است كه در مقابل ارتفاع نقش رستم قد برافراشته است. از جنبه معماری، كعبه زرتشت بسیار دقیق و ظریف ساخته شده به طوری كه در مقاطعی از عهد باستان برای تعیین ساعت روزانه از آن بهره‌برداری می‌شده است.
تابش آفتاب بر این عمارت و سایه آن روی زمین موجب تعیین دقیق ساعت در طول روز می‌شد. در كعبه زرتشت، آتش مقدس برای برگزاری آیین‌های تاج‌گذاری، اعیاد و جشن‌های ملی و دینی همانند نوروز و مهرگان نگهداری می‌شد و در آن، مكانی هم برای نذورات و قربانی كردن حیوانات در مراسم تعبیه شده بود.
چنین مكانی در دیگر بناهای موجود در اطراف تختجمشید از جمله نقش رجب و استخر هم وجود دارد.
نقش رجب
این اثر نیز در نزدیكی تختجمشید قرار دارد. آثاری از پیكره‌های دوران باستانی را در نقش رجب شاهدیم كه علائم بازشناسی خاندان‌های ایرانی را به ما نشان می‌دهد. در نقش رجب، كرتیر، موبد موبدان ساسانی، كتیبه‌ای از خودش بر جای گذاشته كه در آن انگشت خود را به نشانه احترام بلند كرده است. كرتیر به تنهایی آیین زرتشتی را تدوین، احیا و تفسیر و حتی حكم تكفیر و ارتداد برای پیروان آیین صادر می‌كرد. شاهپور، بزرگ‌ترین پادشاهی بود كه از كرتیر و آموزه‌ها و برداشت‌های دینی او حمایت كرد. پیكره و سنگ‌نبشته كرتیر پشت سر شاهپور در نقش رجب، نشان از توجه شاهپور و دادن اجازه به او برای كندن این سنگ‌نبشته است، زیرا مجوز ایجاد تندیس یا سنگ‌نبشته (كتیبه) در انحصار و اختیار شاه بود. كرتیر در سنگ‌نبشته‌ای در نقش رجب منشوری دینی در باب آیین زرتشتی ارائه داده است.
سنگ نبشته‌ای دیگر پشت نقش برجسته شاهپور ساسانی از كرتیر وجود دارد كه 81 سطر است و تمام آن پیرامون آیین زرتشتی سخن گفته است. سنگ نبشته‌ای مشتمل بر 59 سطر كه 25 سطر آن با آنچه در نقش رجب هست، در عمارت باستانی سر مشهد واقع در جنوب كازرون پیدا شده است.