از سوسک می‌ترسید؟ از بلندی چطور؟ از رعد و برق؟ شاید شما جزو گروهی باشید که این ترس‌ها را تجربه کرده‌اید. از آنجا که ترس همیشه احساس ناخوشایندی محسوب می‌شود پس تلاش می‌کنید از عوامل ترس‌‌آور فاصله بگیرید اما اگر کمی با دقت به موارد گفته شده فکر کنید متوجه می‌شوید که آن عوامل شما را تهدید نخواهند کرد و این هراس‌ها غیرعقلانی هستند اما چرا انسان چنین برداشت ذهنی‌ای از یک شیء یا حیوان پیدا می‌کند. این ترس چگونه اختلالی است و چگونه ریشه‌یابی می‌شود و آیا می‌توان با آن مقابله کرد؟ دکتر سیدوحید شریعت، روان‌پزشک و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران در‌این‌باره توضیح می‌دهد.
سلامت: آقای دکتر! تقریبا همه انسان‌ها با مفهوم ترس آشنایی دارند ولی گروهی از آنها ترس غیرطبیعی را تجربه می‌کنند. درواقع ترس و سوژه با هم تناسب ندارند. علت چیست؟
ترس از بنیادی‌ترین هیجان‌های انسان است که کارکرد آن آگاه‌کردن ما از خطرهای احتمالی موجود از محیط اطرافمان است و همواره در طول تاریخ به بقای انسان و دورشدنش از خطرها کمک‌کرده است اما داشتن این هیجان مفید چندان هم بدون دردسر نبوده است. زیرا گاهی ترس آنقدر زیاد می‌شود که در مواجهه با موارد ایجادکننده غیرمعمول جلوه می‌کند. به این‌گونه ترس‌های بیش از حد یا غیرمعمول «فوبیا» یا «ترس مرضی» گفته می‌شود. در این نوع ترس فرد از موضوعی وحشت می‌کند که هیچ خطری برایش ندارد و اصلا هم ترسناک نیست.
سلامت: شما فوبیا را به عنوان یک اختلال روان‌پزشکی می‌شناسید؟
بله، فوبیا یکی از شایع‌ترین اختلال‌های روان‌پزشکی است که شیوع آن معمولا در خانم‌ها بیشتر از آقایان است. ترس از حیوانات، رعدوبرق، توفان، خون و تزریق، ارتفاع و بلندی، هواپیما و فضاهای سربسته از عوامل نسبتا شایع برای ایجاد فوبیاست.
سلامت: چه عواملی در بروز فوبیا نقش دارند؟
ژنتیک تا حدودی در این امر نقش دارد اما عوامل محیطی مثل استرس یا اتفاق‌های ناگواری که در طول زندگی فرد رخ می‌دهد، هم تاثیر بسزایی در ایجاد فوبیا دارند. در این میان تاثیر یادگیری را هم نباید نادیده گرفت. مطالعه‌های زیادی در زمینه تاثیر یادگیری برای ایجاد ترس‌های مرضی انجام شده است.
برای مثال نشان داده‌اند که اگر یک محرک بی‌خطر مثل خرگوش را با یک محرک ترسناک مثل صدای ناهنجار به‌طور همزمان به یک فرد نشان دهند به‌طوری که باعث هراسش شود از آن پس او نسبت به محرک بی‌خطر (مثل خرگوش) واکنش نشان می‌دهد و با دیدن این جانور خاطره ذهنی او بیدار می‌شود. ما به این حالت می‌گوییم شرطی‌سازی صورت گرفته است پس می‌توان گفت چنین فرایندی ممکن است در کودکی برای ما اتفاق افتاده باشد و در نتیجه نسبت به برخی موارد شرطی شده باشیم.
سلامت: فوبیا از راه دیگری هم ایجاد می‌شود؟
بله، نوع دیگر فوبیا مدل‌سازی است. به این معنی که فرد با مشاهده رفتار دیگران در برخورد با یک موضوع یاد می‌گیرد که چگونه باید به آن واکنش نشان دهد. مثلا کودکی که می‌بیند همه از یک موجود کوچک سیاه‌رنگ مثل سوسک می‌هراسند، او هم می‌آموزد که باید به محض دیدن این موجود همان عکس‌العمل را نشان دهد. البته نباید از نقش جیغ و فریاد اطرافیان و چهره‌های وحشت‌زده آنها در ایجاد ترس یا همان شرطی‌سازی که به آن اشاره کردیم، غافل شویم پس می‌بینیم که در برخی ترس‌ها بیش از یک عامل می‌تواند نقش داشته باشد.
سلامت: همان‌طور که گفتید بعضی ترس‌ها بی‌دلیل هستند مثلا ترس از سوسک یا موش به‌خصوص در بین خانم‌ها خیلی شایع است اما چطور می‌توان بر این‌گونه ترس‌ها غلبه کرد؟
آنچه باعث ادامه‌یافتن این نوع یادگیری در طول زمان می‌شود اجتناب فرد از رویارویی با عامل ایجادکننده ترس است. این اجتناب باعث می‌شود بیمار هیچ‌وقت فرصت نکند با عوامل ترس روبرو و متوجه بی‌خطری آن شود تا بتواند بر ترس خود غلبه کند.
سلامت: برای غلبه بر فوبیا از چه روش‌هایی استفاده می‌شود؟
اگر به این بخش آخر یعنی مواجه‌شدن با عامل هراس‌آور توجه کرده باشید، حتما می‌توانید حدس بزنید که راه درمان فوبیا چیزی نیست غیر از رویارویی با ترس، البته درمان به همین راحتی امکان‌پذیر نیست. رویارویی فرد با عامل ترسناک باید تدریجی صورت بگیرد به طوری که این موضوع برایش قابل‌تحمل باشد و در خیلی موارد باید از یک روان‌درمانگر کمک گرفته شود. درمان دارویی فقط وقتی کاربرد دارد که فرد هراس از اجتماع داشته باشد و از صحبت‌کردن در حضور جمع و دیگران اجتناب کند. برای سایر انواع ترس درمان دارویی تقریبا ضرورتی ندارد. در مجموع درمان‌های غیردارویی مبتنی بر رویارویی پایه اصلی درمان در ترس‌های مرضی است. ناگفته نماند بسیاری از افراد مبتلا به ترس‌های غیرمعمول اصولا برای درمان مراجعه نمی‌کنند چرا که ترس برای کار و زندگی معمول آنها چندان مشکلی ایجاد نمی‌کند.