استخوان بندی ماهيها

جمجه گرد دهانان غضروفی و بسيار ناقص است. جمجمه هاگ فيش ها دارای صفحه ای غضروفی است كه در آن مغز جای دارد و كپسولهای شنوایی كه جايگاه گوش داخلی هستند و به بخش عقبی اين صفحه متصل است. جمجه لامپری از بقيه گرد دهانان كاملتر و دارایكناره های جانبی است، اما سقف ندارد و لذا مغز از طرف پشت فقط توسط بافت پيوندی رشته ای محافظت می گردد. گرد دهانان آرواره ندارند و لذا جانورانی مكنده اند. در صفحه مكنده و زبان كه وسيله اتصال جانور است ممكن است ساختارهای دندان مانندی وجود داشته باشد كه جانور به وسيله آنها بدن طعمه را پاره پاره ميكند و گوشت آن را می خورد. برانشيهای گرد دهانان به وسيله سبد غضروفی پيچيده ای محافظت می شود اما به سختی ممی توان اين اندام را با اندام های نگهدارنده برانشی در ساير مهره داران مشابه دانست .
جمجه ماهيهای غضروفی را به دليل غضروفی بودن كامل، كوندروكرانيوم می نامند. در جمجمه اين ماهيها كپسول بويایی و شنوایی وجود دارد و بخشی از ساختار آن را تشكيل می دهد اگرچه ممكن است بخشی از جمجه آهکی شده باشد اما در هيچ يك از ماهيهای غضروفی معاصر استخوان واقعی وجود ندارد. كه البته اين امر بيانگر وضعيت ابتدایی نيست. در گرد دهانان معاصر آثار اسكلت خارجی تماما از بين رفته است.
در ماهيهای غضروفی اولين جفت از كمانهای برانشی يا كمان مانديبولی تغيير شكل يافته و آرواره بالایی و پائينی را به وجود آورده است كه به ترتيب به نام غضروف كامی چهارگوش و غضروف مكل ناميده می شود. در كوسه ها و سفره ماهيها آرواره بالایی به وسيله پيوندی سست به جمجه متصل است و از پشت به وسيله بخش فوقانی يا لامی آرواره ای در بين كمان برانشی نگهداری می شود. اين نوع اتصال آرواره ای را هيوستيليك می گويند.
در موش ماهی های غير متداول آرواره بالایی به طور محكم به جمجمه متصل است. اين نوع اتصال اتوسيليك نام دارد.
ماهی های استخوانی از لحاظ مقدار استخوانی كه در اسكلت آنها وجود دارد بسيار متنوع هستند. كوندروكرانيوم گانوئيدهای پست مانند تاس ماهی ها، اصولا غضروفی و فاقد استخوانند. ولی تعدادی استخوان غشایی يا پوستی كه احتمالا از فلس های زير پوستی مشتق شده اند، سقف جمجمه را می پوشاند. در ماهی های استخوانی، تعداد استخوان های پوستی به حدی زياد است كه زره ای در اطراف جمجمه به وجود می آورد. در اين ماهی ها در بخش هایی از كوندروكرانيوم، مانند نواحی پس سری، پروانه ای، شنوایی و بويایی، استخوان جای غضروف را گرفته است. اتصال آرواره ماهی های استخوانی ممكن است در گانوئيد های استخوانی و ماهی های استخوانی عالی از نوع هيوستيليك و يا در ماهی های دوزيستان دو تنفسی از نوع اتوستيليك باشد.
در ماهی های استخوانی، غضروف مانديبولی يا مشتقات آن به استخوان های پوستی تبديل شده است. استخوان دندانی كه در برگيرنده دندانها است همراه بايك يا چند استخوان اسپلينال، گوشه ای و زير گوشه ای و مخروطی، سطح قدامی و خلفی آرواره پائينی را اشغال ميكند. علاوه بر اين ممكن است استخوانی به نام استخوان مفصلی كه خود به استخوان چهارگوش متصل می شود، جای سر غضروف مكل را بگيرد، در اسكلت گرد دهانان ستون مهره واقعی وجود ندارد و اسكلت محوری بدن عمدتا شامل طناب عصبی هر يك از بند های بدن لامپری در جفت قطعه غضروفی ديده می شود. اين قطعات در بالا به يكديگر متصل نيستند و لذا در ستون فقرات لامپری كمان عصبی تشكيل نشده است. در بعضی از ماهی های استخوانی پست، طناب پشتی اوليه اصولا بدون تغيير باقی مانده است و گرچه كمان های عصبی و خونی موجودند اما جسم مهره وجود ندارد. در موش ماهی ها و ماهی های شش دار، غضروف شروع به جايگزين شدن در لايه طناب پشتی اوليه نموده است و لذا در اين ماهی ها نسبت به وضع ياد شده پيشرفتگی مختصری به چشم می خورد. به هر صورت در اغلب ماهی ها جسم مهره ای رشد كرده، كامل وجود دارد، مهره های ماهی عموما به دو گروه قابل تقسيم اند، مهره های تنه يا پيش مخرجی و مهره های دمی يا پس مخرجی از ويژگی گروه دوم وجود كمان خونی مستقر در زير جسم مهره ويا طناب پشتی اوليه است. در اغلب ماهی ها جسم مهره از دو طرف مقعر است، به اين وضعيت آمفی سولوس گفته می شود. گرد دهانان باله زوج ندارند، اما باله های فرد ميانی را كه به وسيله رشته های غضروفی نگهداری می شود، دارا هستند. باله های زوج و فرد ماهی ها بسيار متنوع است. به طور كلی ساختار اعضای حركتی جلویی يا سينه ای ماهی ها بسيار پيچيده تر از اعضای حركتی عقبی يا لگنی آنها ست. در كوسه، كمر بندی كه باله های سينه ای را نگهداری می كند از قطعه غضروفی خميده ای تشكيل شده است. در اين ماهی ها بخش شكمی بين قاعده باله ها قطعه غرابی و زوائدی كه در طرفين بدن از قاعده باله ها به سمت پشت امتداد يافته است، زوائد كتفی ناميده می شود. در ماهی های استخوانی اين اندام ها ممكن است به حالت غضروفی باقی بماند، و يا استخوانی به نام دو جفت استخوان به نام های غرابی و كتفی تبديل شود، به علاوه در اين گروه از ماهی ها ممكن است استخوانهای پوستی متعددی كه احتمالا از فلس های پوستی مشتق شده است به مجموعه كمربند سينه ای اضافه گردد. از جمله اين استخوان ها، استخوان های پس گيجگاهی زوج، سوپرا كلئی تروم و ترقوه ها قابل ذكرند. اگر استخوان های پس گيجگاهی وجود داشته باشد كاملا در وضعيت پشتی قرار گرفته و به طرفين بخش عقبی جمجمه متصل است. اين استخوان ها از بالای محفظه برانشی ها به طرف جلو كشيده شده است. در كروسويتريژين ها و ماهی های دو تنفسی اين نوع كمربند سينه ای به بالاترين حد رشد رسيده است. در ماهی های باله شعاعی عالی بعضی از استخوان های پوستی ياد شده از بين رفته اند.
كمربند لگنی ماهی نسبت به كمربند سينه ای، ساختار ساده تری دارد و بر خلاف مهره داران عالی هرگز به ستون مهره ها متصل نمی شود. در كوسه ها اين اندام از قطعه شرمگاهی_نشيمنگاهی، كه به طور عرضی در سطح شكمی بدن بين قاعده باله ها كشيده شده و زوائد كوچك تهيگاهی كه در طرفين بدن قرار دارد و از بالای نقطه اتصال به باله ها به سمت پشت امتداد يافته، تشكيل شده است. در ماهی های استخوانی عالی كمربند لگنی اغلب كوچك است و يا وجود ندارد.
___________
تدوین: سارا رنجبر

استخوان بندی دوزيستان

دوزيستان دارای جمجمه ای پهن و عريض می باشند. جمجمه آنها شامل استخوان های زوج پيش آرواره ای، بينی، پيشانی، آهيانه ای و صدفی است. بخش عمده سطح بالایی سر فاقد پوشش استخوانی است. اين مطلب به ويژه در مورد دوزيستان بی دم صادق است. بخشهایی از جمجمه غضروفی همچنان نيز استخوانی باقی مانده است. در ناحيه پس سری فقط قطعات پس سری خارجی استخوانی شده اند و هر يك از آنها دارای زائده ای مفصلی (كونديل) است كه به اولين مهره متصل می شود. استخوان های قاعده ای _پروانه ای و بال پروانه ای همچنان غضروفی باقی مانده است.
در دوزيستان كام فرعی وجود ندارد، در نتيجه منافذ داخل بينی در جلو سقف دهان، به دهان باز می شوند. بخش زيرين كاسه سر به وسيله استخوانی پوستی به نام نزديك پروانه ای پوشيده شده است. اين استخوان در دوزيستان بی دست و پا خيلی پهن است. در طرفين اين استخوان حفره های خالی بزرگی وجود دارد. در دوزيستان قطعه فوق شب پره ای، كه در ماهيها به صورت بخش قدامی غضروف جهارگوشی_كامی ظاهر می شود، هرگز استخوانی نيست و حتی استخوان چهارگوش هم در دوزيستان دم دار به طور ناقص استخوانی شده است. استخوان چهارگوش غير متحرك و به ناحيه شنوایی چسبيده است.
اگرچه در آرواره پائينی انواع باستانی تعداد زيادی استخوان وجود داشته است، اما در انواع معاصر به طور قابل ملاحظه ای از تعداد آنها كاسته شده است. سر غضروف مكل در دوزيستان دم دار به استخوان مفصلی تبديل شده، اما در دوزيستان بی دم همچنان غضروفی باقی مانده است. استخوان دندانی و همچنين اسپيلينال خلفی و استخوان گوشه ای نيز ممكن است وجود داشته باشد.
دندانها ممكن است روی استخوان پيش آرواره ای، آرواره ای، كامی، ومر و در بعضی ديگر ممكن است فقط آرواره پائينی فاقد دندان باشد.
تعداد آرواره در دوزيستان از 10 تا حدود 200 عدد تغير می كند، به علاوه در مهره های دوزيستان نسبت به ماهيها تفاوت های بيشتری به چشم می خورد. جمجمه به مهره گردنی متصل است و در عقب آن مهره های تنه ای قرار دارند. كمربند لگنی همه دوزيستان بجز انواعی كه دست و پا ندارند به وسيله مهره خاجی به ستون مهره ها چسبيده است. تعداد مهره های دمی متفاوت است.
_____________
تدوین: سارا رنجبر

__________________

استخوان بندی خزندگان

جمجمه خزندگان نسبت به دوزيستان دارای بخشهای استخوانی بيشتری است. ناحيه گيجگاهی جمحمه طی مراحل تكامل، تنوع ساختاری قابل ملاحظه ای پيدا كرده است. نيای باستانی خزندگان فاقد هر گونه مدخل گيجگاهی بودند. به اين وضعيت ابتدایی كه در آن سطح جمجمه يكنواخت و بدون مدخل است آناپسيد گفته می شود. در خزندگان امروزی اين ويژگی مخصوص لاكپشتان است.
بعضی گونه ها دارای يك سوراخ منفرد بالا گيجگاهی در دو طرف جمجمه بودند كه به آن يوراپسيد می گويند. خزندگان شبه پستاندار دارای يك جفت مدخل زير گيجگاهی بوده اند و جمجه آنها به نام سيناپسيد خوانده می شود. خزندگان مزوزوئيك دارای جمجه ای از نوع دياپسيد بوده اند كه در آن هر دو نوع مدخل های بالا و زير گيجگاهی وجود داشته است. اين نوع جمجمه همچنين از ويژگی های اغلب خزندگان معاصر به غير از لاك پشت ها است.
سقف كاسه سر خزندگان بر خلاف دوزيستان كه پهن و گسترده است، كمانی و برآمده است. در تعدادی از مارمولك ها، يك سوراخ آهيانه ای در محل چشم صنوبری يا چشم سوم وجود دارد كه ساير خزندگان معاصر فاقد آن هستند. شبه خزندگان به غير از مارها، دارای ديواره استخوانی بين كاسه چشمی نيز هستند. در لاك پشت ها و جانوران خويشاوند آنها، استخوان كام فرعی شروع به پيدايش نموده است اين عمل با افزايش طول گذرگاه های بينی كه باعث راندن مجاری داخل بينی به عقب دهان می گردند، به وقوع می پيوندند. در تماسح ها استخوان كام فرعی به خوبی رشد كرده است، اما در ساير خزندگان اين چنين نيست. خزندگان تنها دارای يك كنديل پس سری هستند. استخوان چهار گوش محكم به جمجه جوش خورده است. اما در مارها و مارمولك ها اين استخوان متحرك است و تا حدی به صورت لولا بين آرواره بالایی و پائينی عمل می نمايد. لاكپشتان فاقد دندان اما دارای منقاری شاخی هستند. سايرخزندگان دندان دارند، اين داندان ها معمولا به استخوان های پيش آرواره ای وآرواره ای در آرواره بالایی و دندانی در آرواره پائينی محدود هستند. اما ممكن است بر روی استخوان های كامی، ومر و شب پره ای نيز وجود داشته باشد. آرواره پائينی دارای تعدادی استخوان، هم از نوع غشایی وهم از نوع جانشينی است. ميزان اتصال دو نيمه آرواره پائينی در خزندگان مختلف متفاوت است، چنانچه در لاكپشت ها اين اتصال محكم و در نتيجه آرواره به هم جوش خورده است. در حالی كه درمارها اتصال مزبور سست است و دو نيمه آرواره به وسيله زردپی هایی به هم متصل اند. بعضی از مارها به دليل وجود اتصال سست بين دو نيمه آرواره پائينی و متحرك بودن استخوان چهارگوش، قادرند آرواره های خود را به مقدار زيادی از هم باز نمايند و طعمه های نسبتا بزرگی را ببلعند.
ستون مهره خزندگان بجز در مارها و مارمولك های بدون دست و پا، در بقيه تفاوت های قابل ملاحظه ای دارند و به بخش های گردنی، سينه ای كمری خاجی و دمی تقسيم می شوند. كنديل پس سری منفردی به اولين مهره گردنی، به نام اطلس متصل می گردد. دومين مهره گردنی، آسه است كه دارای برآمدگی جلویی به نام زائده دندانی است، كه معتقدند همان جسم مهره اطلس است. مهره های سينه ای دارای دنده هستند كه بجز در خزندگان بی دست و پا و لاكپشت ها در بقيه از سطح شكمی به استخوان سينه می رسند. بين مهره های سينه ای و دو مهره خاجی، مهره های نسبتا قابل انحنای كمری واقع اند. تعداد مهره های دمی بسيار متغيير است، تمام مهره ها بجز مهره های گردنی و دمی لاكپشت ها، به صفحات پوستی لاك جانور جوش خورده اند.
بيشتر خزندگان دارای جسم مهره ای پروسلوس اند، بدين معنی كه اتصال مهره ها به يكديگر، به صورت اتصال بين برآمدگی كروی يك مهره و فرو رفتگی كروی مهره ديگر است. در بعضی از خزندگان وضعيت برعكس است (اپيستوسلوس)، به طوری كه سطح جلویی جسم مهره برآمده و محدب و سطح عقبی آن فرو رفته و مقعر است.
________________
تدوین: سارا رنجبر

استخوان بندی پستانداران

بر ميزان استخوانی شدن اسكلت پستاندارن نسبت به انواع پست تر افزوده شده و از تعداد عناصر استخوانی جلويی و جايگزينی كاسته شده است. اين مطلب به ويژه در مورد استخوان های جمجمه صادق است. استخوان هايی مانند پيش پيشانی، پشت پيشانی، پشت كاسه چشمی و گونه ای_چهارگوشه ای را ندارند، در بسياری از پستاندارن چهار استخوان پس سری به هم جوش خورده است. همچنين در ناحيه پروانه ای استخوان ها به درجات متفاوتی به يكديگر جوش خورده اند. بخش جلويی پروانه ای، پروانه ای_كاسه چشمی، قاعده ای_پروانه ای و بالی پروانه ای ممكن است از يكديگر جدا باشند و يا اينكه همه آنها به هم جوش خورده و استخوان واحدی را به وجود آورده باشند. در بعضی از پستانداران استخوان هایخار گيجگاهی و صماخی با استخوان صدفی به هم جوش خورده و استخوان گيجگاهی را تشكيل می دهند، كه هم از نوع جلويی و هم جانشينی است.
جمجمه پستانداران به تناسب بزرگی مغز آنها اندازه نسبتا بزرگی دارد. استخوان كام محكم كه موجب می شود كه حفره های داخلی بينی در عقب قرار گيرد نيز موجود است. جمجمه به وسيله دو كونديل كه هر يك از آنها بر روی يكی از استخوان های پس سری خارجی واقع اند، به اولين مهره گردنی متصل میی گردد. در گوش ميانی استخوان های ركابی كه از استخوان ستونك خزندگان ناشی شده است، با دو استخوان كوچك شنوايی ديگر همراه است. يكی سندانی كه از چهار گوش مشتق شده و ديگری چكشی كه از استخوان مفصلی به وجود آمده است. لذا آرواره پائينی بدون دخالت استخوان چهار گوش مستقيما به استخوان صدفی جمجمه متصل می شود.
در آرواره بالايی دندانها فقط از استخوان پيش فكی و فكی به وجود می آيد. آرواره پائينی از استخوان هایی دندانی جفت تشكل يافته است.در مهره ها معمولا دو طرف جسم مهره ای پهن (آسلوس) است و به اين وضعيت آمفی پلاتيان گفته می شود.
مهره های گردنی معمولا از قابليت انعطاف پذيری قابل توجه ای برخوردار می باشند، مهره های سينه ای يا دنده ای دارای قابليت انعطاف پذيری كمی هستند و تعداد آنها مطابق تعداد دنده های زوج موجود تغيير می نمايد و ممكن است از 9 تا 24 عدد در تغيير باشد. در عقب مهره های سينه ای، مهره های كمری قرار دارند كه محكم و نسبتا قابل انعطاف اند. اگرچه تعداد اين مهره ها متغيرند غالبا بين 5 تا 7 عدد هستند. بين مهره های كمری و دمی مهره های خاجی قرار دارند كه به يكديگر جوش خورده اند و استخوان خاجی را می سازند. اكثر پستانداران دارای 3 مهره خاجی هستند اما در بعضی انواع، تعداد آنها ممكن است 4 يا 5 با شد. تعداد مهره های دمی، بسته طول بی نهايت متغيير است.
دنده پستانداران مشخصا واجد دو سر است. يكی به نام كاپتولوم كه به محل اتصال دو جسم مهره مجاور متصل می گردد، و ديگری به نام توبركولوم كه به زائده مورب مهره سينه ای متصل می شود. دنده های جلويی يا دنده های حقيقی، مستقيما به استخوان سينه متصل اند، در حالی كه ساير دنده ها كه عقبتر واقع اند، يا به غضروف دنده ای آخرين دنده حقيقی متصل و يا در انتها آزاد می باشند. استخوان سينه معمولا از يك سری قطعات استخوان كه به ترتيب طول قرار گرفته تشكيل يافته است.
اگرچه پستانداران اساسا واجد اندام حركتی پنج انگشتی هستند، اما اين اندام ها در بسياری از گروه های تخصص يافته مورد تغيير و تبديل قابل ملاحظه ای قرار می گيرند. در تمام پستاندارا ن معاصر برتر از پستانداران تخم گذار، استخوان غرابی كمربند شانه ای كوچك و به زائده ای كه بر روی كتف قرار دارد تبديل شده است. همچنين استخوان بين ترقوه ای نيز و پستانداران كيسه دار وجفت دار وجود ندارد. استخوان های ترقوه در بعضی از پستانداران به خوبی رشد كرده در حالی كه در بقيه كوچك است يا اصلا وجود ندارد، به استثنای گروه های تخصص يافته مانند نهنگ ها، در بقيه پستانداران كمربند لگنی مركب از سه قطعه استخوانی در هر طرف است كه معمولا به يكديگر جوش خورده و استخوانی به نام لگن خاصره را به وجود آورده اند.
____________
تدوین: سارا رنجبر

استخوان بندی پرندگان

دستگاه اسكلتی پرندگان ويژگی منحصر به فرد فراوانی دارد. به طور كلی، استخوان ها، به ويژه در انواع تيز پرواز، بسيار سبك است. اين امر جهت كاهش وزن مخصوص پرنده در نتيجه نگهداری آن در هوا به كمك بال ها ضروری است. به علاوه استخوان های دراز آنها حفره های هوا داری دارند، كه به دستگاه تنفسی متصل است. استخوان های جمجه در اغلب بخشها به طوری به هم جوش خورده اند كه شيار ها و درزهای ارتباطی محدود ناپديد شده است. آرواره های بالايی وپائينی به مقدار زياد طويل شده و منقار را به وجود آورده است. پرندگان معاصر به طور كامل فاقد دندان هستند. هر يك از دو شاخه آرواره پائينی آنها از پنج استخوان تشكيل يافته و به وسيله استخوان چهار گوش متحرك، به جمجمه متصل است. استخوان های كاسه چشم خيلی بزرگ است و به وسيله ديواره نازك بين كاسه چشمی از يكديگر جدا شده و محفظه مغزی را به عقب رانده است. جمجمه از طريق كونديل پس سری منفردی به اولين مهره گردنی متصل است.
ساختار سقف دهان پرندگان يكی از ويژگيهايی كه مدت ها در رده بندی گروه های بزرگ به كار رفته است. تشخيص اين ويژگی ها بر پايه شكل استخوان های ومر و اينكه اين استخوان ها و همچنين استخوان های آرواره ای كامی به يكديگر جوش خورده اند يا خير بنا شده است.
ستون مهرهای پرندگان دارای تنوع زيادی است. تعداد مهره های گردنی زياد و از اين لحاظ در پرندگان بيش از ساير مهره داران معاصر تنوع دارند. اين مهره ها به دليل داشتن ستون مفصلی زينی شكل در دو طرف جسم مهره، كه به وضعيت ستروسلوس معروف است، قابليت تا شوندگی ويژه ای دارد. مهره های سينه ای_قدامی دارای مختصر تحركی هستند، ليكن مهره های سينه ای، خلفی، كمری خاجی و دمی_قدامی به كمربند لگنی جوش خورده و قطعه ای به نام (سين ساكروم) به وجود می آورد. چند مهره آزاد دمی پهن شده و مهره های دمی انتهايی، جوش خورده و قطعه ای منفرد به نام (پيگوستل) را ساخته اند، كه به دم كوتاهی ختم می شوند.
دنده های پرندگان پهن است، و همه آنها بجز اولی و آخری در عقب خود زوائدی به نام زوائد قلابدار دارند، كه بر روی دنده مجاور قرار می گيرد. استخوان جناغ بسيار پهن و كشيده است و برای اتصال ماهيچه های پرواز به كار می رود.
جناغ سينه تيغ دار يا كارينات است. تيغه پهن و طويل مزبور كه از خط ميانی جناغ سينه به پائين امتداد دارد بخش اضافی است كه باعث افزايش سطح اتصال ماهيچه ها می شود.
با آنكه استخوان های پرندگان نسبتا سبك هستند، اما جوش خوردگی اغلب مهره های تنه به لگن خاصره و اتصال محكم آنها به جناغ سينه ای بسيار بزرگ از طريق دنده های پهن، شبكه استخوان بندی بسيار قوی ايی را به وجود آورده است. اين ويژگی ها موجب گرديده است تا پرنده بتواند به آسانی خودش را در هوا جلو براند.
استخوان كتف پرندگان طويل و باريك است، در حالی كه استخوان غرابی نسبتا كوتاه و كلفت است. ترقوه ها به هم جوش خورده و استخوان چنگالی يا استخوان شانس را تشكيل می دهند.
مشهود ترين تغيرات اسكلتی اندام های حركتی جلويی در استخوان های مچ، كف و انگشتان به وجود آمده است. در بخش انتهايی مچ، مجموعه استخوانی به نام مچ دستی-كف دستی قرار دارد كه عبارت است از بعضی از قطعات مچی ساير مهره داران و دومين، سومين و چهارمين استخوان های كف دستی يا متا كارپال. چهار استخوان كوچك كه از سه انگشت باقی مانده است به قطعه مچ دستی_كف دستی متصل شده است.
اگرچه اندام های حركتی عقبی به اندازه اندام های حركتی جلويی تغيير شكل نيافته اند اما ويژگی های جالب توجه ای دارند. نازك نی نسبتا كوچك و بخشی از آن به درشت نی جوش خورده است. اين مجموعه به نام درشت نی ای_مچی ناميده می شود.
بقيه استخوان های مچ پا به دومين، سومين و چهارمين استخوان های كتف جوش خورده و يك قطعه استخوان به نام مچ پايی_كف پايی را به وجود می آورد. باقيمانده ای از اولين استخوان كف به وسيله زردپی هايی به اين استخوان متصل شده است. پرندگان بيش از چهار انگشت پا ندارند، و اين تعداد نيز گاهی تا سه عدد كاهش يافته و در شتر مرغ دو عدد است.
___________________________
زیست شناسی مهره داران : روبرت توماس ار
تدوین: سارا رنجبر