بیضه
بیضه های لوبیایی شکل چپ و راست به طور قرینه در دو سوی خط میانی در حفره سلوم پشتی،نزدیک انتهای خلفی ششها و انتهای قدامی کلیه ها قرار گرفته اند.در ماکیان اهلی و بسیاری از گنجشک سانان و احتمالا در بیشتر پرندگان دیگر (بجز چندین گونه قوش) گناد چپ جنس
نر ژنتیکی genetic male همانند گناد چپ جنس
ماده ژنتیکی genetic female در دوران اولیه رشد رویانی تعدادی سلول های زاینده مبدا را از گناد راست بدست می اورد.در نتیجه در پرنده نابالغ بیضه راست بزرگتر بنظر می رسد.در خروس اهلی این رابطه تا سن 6 ماهگی باقی می ماند،اما پس از ان بیضه راست سنگین تر از چپ می شود.هر بیضه به وسیله مزانتر کوتاهی به نام مزورکیوم اویخته شده است.کیسه هوایی شکمی،بیضه را در بر گرفته است،اما بر عکس فرضیه های اولیه به وسیله کیسه هوایی خنک نمی شود.هنگامی که بیضه بریده شود مایع شیری رنگ اسپرم دار بیرون می اید.
ابعاد بیضه به طور شایان توجهی با فعالیت های جنسی افزایش می یابد.در نژاد های سنگین ماکیان اهلی وزن هر دو بیضه با هم از حدود 05/0 گرم در یک ماهگی تا حدود 30 گرم در 18 ماهگی می رسد و طول انها نیز از حدود 2 سانتیمتر کمی پیش از بلوغ جنسی ،به حدود 5/5 سانتیمتر در دوران فعالیت جنسی تغییر می کند.این بزرگ شدن،به عنوان تغییر شایان توجهی در زمان بلوغ جنسی به شمار می اید که عمدتا به دلیل افزایش طول و قطر لوله های مولد منی و افزودنش تعداد سلول های بینا بینی است و بنابر این مستقیما به افزایش ظرفیت تولید منی مربوط می شود.در پرندگانی که به طور فصلی جفتگیری بیضه ها به میزان شایان توجهی بزرگ می شوند.افزایش وزن این ارگان در برخی از گنجشک ها به 300 تا 500 برابر می رسد.رنگ بیضه ها نیز با فعالیت جنسی تغییر می یابد. در بیشتر نژاد های ماکیان اهلی و در بسیاری از پرنده هایی که به طور فصلی جفتگیری می کنند،بیضه نابالغ و یا غیر فعال به دلیل تجمع چربی در سلول های بینابینی زرد رنگ است.زمانی که به دلیل فعالیت جنسی،بیضه بزرگ می شود،افزایش لوله های مولد منی به پراکندگی سلول های بینا بینی منجر شده و رنگ بیضه سفید می شود.در برخی از گونه ها،مانند سار معمولی و نژاز لگهورن سیاه ماکیان اهلی،بیضه غیر فعال به دلیل وجود ملانوسیت ها سیاه است،اما دوباره همراه با فعالیت جنسی که بیضه بزرگ می شود،به رنگ خاکستری تا سفید،رنگ ان تغییر می کند.سطح بیضه به وسیله پوشش فیبری البوجینیا tunica albuginea پوشیده شده است.بر خلاف پستانداران دیواره های میانی و در نتیجه لپهای بیضه ای وجود ندارند و دیواره مدیاستین بیضه mediastinum testis نیز وجود ندارند.در ماکیان اهلی بیشتر خون سرخرگی از راه سرخرگ بیضه ای به بیضه می رسد که شاخه ای از سرخرگ قدامی کلیه است.شبکه پیچک مانند pampiniform که در پستانداران برای پایین تر نگهداشتن درجه حرارت بیضه از درجه حرارت بدن عمل می کند،وجود ندارد.خون سیاهرگی بیضه به وسیله چند سیاهرگ کوتاه بیضه ای به سیاهرگ میان خالی خلفی می ریزد.
توده بیضه از هزاران لوله کوچک پیچ خورده مولد منی تشکیل شده است.اساسا این لوله های کوچک به طور انفرادی در پرندگان و پستانداران همانند هستند،اما پرندگان پیوند های رگی بی شماری دارند.لوله کوچک مولد منی به وسیله بافت پوششی سازنده اسپرم دربردارنده سلول های زاینده و پشتیبانی(
سرتولی sertoli)پوشیده می شود.همانند
ااژنز Oogenesis،
اسپرماتوژنز spermatogenesis در سه مرحله روی می دهد.در نخستین مرحله که زمان تکثیر است،سلول ها به عنوان اسپرماتو گونیوم شناخته می شوند،دومین مرحله زمان رشد است که در ان اسپرماتوسیت های اولیه بزرگ می شوند،و سر انجام یک دوره بلوغ وجود دارد که در ان نخستین تقسیم بلوغ،اسپرماتوسیت های ثانویه و دومین تقسیم بلوغ
اسپرماتیدها spermatids را بوجود می اورد.هر اسپرماتید به یک اسپرماتوزویید متکامل می شود.اسپرماتوزویید ها به صورت خوشه در می ایند به گونه ای که سر انها به سلول های پشتیبانی چسبیده و دم انها به درون مجرای منی بر امده است.طول دوره اسپرماتوژنز در پرندگان بسیار کوتاهتر از پستانداران است هر سلول پشتیبانی تا عمق اپی تلیوم امتداد می یابد و بنابراین حمایت مکانیکی برای سلول های زاینده به وجود می اورد. همچنین بر این باور هستند که سلولهای پشتیبانی در تولید هورمون استروئیدی شرکت دارند و ممکن است نقش ریزه خواری داشته باشند
پس از بلوغ،اسپرماتوزوئید ها خود را از دیواره مجرا جدا می کنند و به سوی
لوله های کوچک مستقیم straight tubules بسیار کوتاه بیرون رونده حرکت می کنند که به وسیله منفذی نزدیک به شش نقطه به
شبکه بیضه ای rete testis پایان می یابند.لوله های کوچک مستقیم،توان اسپرم سازی را از دست داده اند و به وسیله بافت پوششی کوتاه که بنظر می رسد فقط در برندارنده سلول های پشتیبانی باشند،مفروض شده اند.شبکه بیضه ای در ماکیان اهلی کانال های نامنظم با دیواره نازک واقع در بافت پیوندی فیبروزه را در بر می گیرد و روی سطح میانی - پشتی بیضه مجاور اپیدیدیم قرار دارد و همچنین به طور طولی در سطح انتهای قدامی تا انتهای خلفی اپیدیدیم امتداد می یابد.شبکه بیضه ای در برخی از گنجشکسانان(مثل سهره)وجود دارد و در برخی دیگر(مثل کلاغ ها)و پرستو های دریایی وجود ندارد،احتمالا این ساختار یک خصوصیت عمومی پرندگان نیست.
سلول های بینابینی(سلول های لیدیگ leydig cells )
فضای بینابینی میان لوله های کوچک را پر می کنند.سلول های بینابینی بالغ چند وجهی هستند و به وسیله شبکه اندوپلاسمیک صاف،میتوکندری با ستیغ های لوله ای و قطرات کوچک لیپیدی سرشار از کلسترول مشخص می شوند.باور بر این است که این قطرات کوچک لیپیدی مواد پیش ساز در تولید استروئید های مولد صفات نرینگی موثر هستند.
بنظر می رسد در پرنده ها نیز همانند پستانداران،نستوسترون،اندر وژن اصلی بیضه ای باشد و سلول های بینا بینی منبع اصلی ان باشند.اندروژنها بر رشد
مجرای وابران deferent duct و بروز صفات ثانویه جنسی در بردارنده پر دراوری و زوائدی مانند تاج و ریش و اواز خوانی و رفتار جنسی اثر عمده ای دارند.سلول های دیگر در بافت بینابینی،ملانوسیت ها هستند که به تیرگی رنگ بیضه غیر فعال در برخی از پرنده ها منجر می شوند.
.