مشرق:نزدیك به دو ماه پیش بود كه رسانه‌های جهان خبر ترور "اسامه بن لادن" سركرده سازمان تروریستی القاعده را در صدر اخبار خود منتشر كردند، با فروكش كردن شوك حاصل از این خبر افكار عمومی به دنبال شناختن جانشین وی در القاعده بودند، اما بنا به دلایلی از جمله اختلافات داخلی و دشوار بودن تجمع سران این گروه برای تصمیم‌گیری در این زمینه این انتظار بیش از یك ماه به طول كشید تا اینكه نهایتاً سازمان القاعده، ایمن الظواهری نفر دوم این گروه را به عنوان جانشین خود انتخاب كرد.
با تغییر فرماندهی در یكی از مخوف‌ترین سازمان‌های تروریستی جهان شناخت سركرده كنونی این سازمان و رویكرد عملیاتی وی به عنوان یكی از شاخص‌های اصلی فعالیت‌های این گروه در آینده در بررسی تحولات منطقه‌ای امری مهم به شمار می‌رود، به این منظور در این نوشتار سعی شده تا علاوه بر شناخت كلی از زندگی الظواهری رویكرد آینده القاعده نیز بررسی شود.
زندگینامه
"أیمن محمد رباعی الظواهری" رئیس جدید سازمان تروریستی القاعده و جانشین "اسامه بن لادن" در ۱۹ ژوئن ۱۹۵۱ (۲۹ خرداد ۱۳۳۰) در یك خانواده سطح بالا متشكل از افراد تحصیل كرده و پزشك در حومه شهر قاهره به دنیا آمد.
پدر وی استاد داروشناسی و پدربزرگ وی امام جماعت مسجد الازهر، یكی از مهمترین مساجد اهل سنت بود.
وی كه خود نیز دكتر و جراح است در زمان ریاست بن‌لادن، مغز متفكر پشت سر او و شبكه القاعده بوده و به علت مشغله و امنیتی بودن موقعیت بن لادن، مسؤول مستقیم بسیاری از فعالیت های مسلحانه این سازمان بوده است.
او در آن زمان در لیست افراد تحت تعقیب پلیس فدرال آمریكا (اف.بی.آی) پس از بن لادن، رتبه دوم را داشته و اکنون به هدف اول تحت تعقیب اف بی آی تبدیل شده و آمریكا برای سر او پاداشی معادل 25 میلیون دلار در نظر گرفته است.
وی در سال 1974 میلادی، از یكی از معتبرترین دانشگاه‌های پزشكی مصر فارغ التحصیل شد و تحصیلات دیگری را نیز در زمینه جراحی گذراند و پس از آن وی با اخوان المسلمین مصر به همكاری پرداخت.
زمانی كه در سال 1973 میلادی، جنبش "جهاد اسلامی مصر" پایه ریزی شد، الظواهری به آن ملحق شد.
در سال 1981 میلادی كه اعضای این جنبش، انور سادات، رئیس جمهور اسبق مصر را ترور كردند وی در میان 301 تن از مظنونانی بود كه به دنبال این حادثه دستگیر شدند. در دادگاه از آنجا که مسلط به زبان انگلیسی بود به عنوان سخنگوی زندانیان انتخاب شد.
سخنرانی‌های آتشین وی در دادگاه باعث جلب افکار عمومی نسبت به او شد. الظواهری پس از آزادی از سه سال زندانی كه محكوم به آن شد بود، از مصر خارج شد و بعد از سفری كوتاه به عربستان و تغییراتی كه در اندیشه جهادی او شكل گرفت، به گروه‌های جهادی عرب که در افغانستان مشغول جنگ با ارتش سرخ شوروی بودند پیوست.
ایمن در زمان حضور در افغانستان با اسامه بن لادن آشنا شد و در آنجا بود که شبکه القاعده پی ریزی شد و بن لادن و الظواهری نخستین بار یكدیگر را در شهر پیشاور پاكستان ملاقات كردند.
ایمن الظواهری با رسیدن به رهبری "جنبش جهاد اسلامی" مصر در سال 1993 میلادی، یكی از چهره‌های كلیدی در مبارزات سال‌های میانی دهه 1990 برای استقرار یك دولت رادیکال در این كشور بود. وی مدتی بعد به فردی شناخته شده در القاعده تبدیل شد و همواره به عنوان فرد دوم این سازمان و زیر نظر بن لادن، فرماندهی بسیاری از عملیات های این سازمان در نقاط مختلف جهان را بر عهده داشت.
در 13 ژانویه سال 2006 میلادی آمریكا مدعی شد كه در حمله‌ای موشكی در نزدیكی مرزهای پاكستان با افغانستان الظواهری را كشته است، اما وی دو هفته بعد در ویدئویی ظاهر شد و شخصاً این خبر را تكذیب كرد.
فعالیت‌های مسلحانه
ایمن الظواهری به عنوان نفر دوم شبکه القاعده در زمان بن لادن، در ارتباط با حملات مختلف از جمله بمب‌گذاری‌های هفتم اوت سال ۱۹۹۸ میلادی در سفارتخانه‌های آمریکا در دارالسلام تانزانیا و نایروبی کنیا، حمله به کشتی جنگی "یو.اس.اس.کول"، حملات ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ میلادی به مرکز تجارت جهانی و پنتاگُون و... تحت تعقیب بین‌المللی است.
در سال 1999 میلادی یك دادگاه نظامی در مصر به خاطر حادثه كشتار 58 تن از گردشگران خارجی و چهار مصری كه در سال 97 در این كشور انجام شده بود، الظواهری را در غیاب وی به مجازات مرگ محكوم كرد.
وی همچنین در ارتباط با بمب‌گذاری در سفارتخانه‌های آمریكا در كنیا و تانزانیا نیز متهم شناخته شد، چند روز پس از این بمب‌گذاری‌ها، الظواهری با یك خبرنگار پاكستانی تماس گرفت و منكر مسؤولیت خود در این حوادث شد، اما از مسلمانان خواست به مبارزه خود علیه آمریكایی‌ها و یهودی‌ها ادامه دهند. یك ساعت بعد از این صحبت‌ها، موشك‌های كروز آمریكا اردوگاه آموزشی القاعده در افغانستان را هدف قرار دادند. اما بن لادن و الظواهری از این حمله گریختند.
در اوایل ماه دسامبر 2001 میلادی، گزارش شد كه همسر ایمن الظواهری و سه دختر وی در بمب‌گذاری در شهر قندهار افغانستان كه پایگاه طالبان بود، كشته شده‌اند.
درباره جزئیات و میزان نقش‌آفرینی الظواهری در انفجار برج‌های دوقلوی سازمان تجارت جهانی و ساختمان پنتاگون در آمریكا اطلاعات دقیق در دست نیست، اما "خالد شیخ محمد" عضو پاکستانی‌الاصل القاعده به عنوان طراح اصلی واقعه 11 سپتامبر در اعترافاتش گفته است كه مسؤول عملیات 11 سپتامبر از آغاز تا پایان و فرمانده نظامی کلیه عملیات خارجی در کل جهان تحت فرماندهی بن لادن و ایمن الظواهری بوده است.
رویكرد آینده القاعده در زمان الظواهری
با وجود اینكه برخی از کارشناسان اعتقاد دارند که ترور بن لادن به عنوان پایه گذار و فرمانده رسمی و معنوی این سازمان ضربه‌ای سنگین برای شبکه "القاعده" به شمار می‌رود، اما عده‌ای دیگر این موضوع را رد كرده و حتی برخی معتقدند فعالیت‌های تروریستی القاعده در زمان الظواهری شدت بیشتری به خود خواهد گرفت.
نیكولاس كریستوف در مقاله‌ای در نیویورك تایمز تصریح می‌كند كه كشته شدن بن‌لادن به معنی پایان كار القاعده نیست، چرا كه ایمن الظواهری فرد دوم القاعده است كه نقش مهمی را در سازماندهی آن ایفا می كند؛ از سوی یگر القاعده سازمانی متمركز نیست و اعضای آن به صورت كاملاً مجزا از هم فعالیت می‌كنند و به این ترتیب از بین بردن سركرده آن نمی‌تواند زیان جبران‌ناپذیری را به آن وارد كند.
به عقیده برخی تحلیلگران مسائل منطقه‌ای القاعده با رهبری ایمن الظواهری از تحرک بیشتری برخوردار خواهد گردید، زیر او تا پیش از این نیز طراح بسیاری از حملات القاعده بوده و اکنون که سکان ریاست این گروه را در دست گرفته، ممکن است آن را تحرک بیشتری بدهد، حتی برخی بر این عقیده اند كه وی برای اثبات توانمندی های خود ممكن است عملیاتی را در سطح عملیات 11 سپتامبر یا وسیع‌تر از آن در آمریكا انجام دهد.
اعلام ریاست الظواهری پس از گذشت بیش از یک ماه از مرگ بن لادن این موضوع را روشن کرد رهبران القاعده تلاش دارند تا ساختار جدید تشکیلاتی را ایجاد کرده و به فعالیت‌های مسلحانه خود در نقاط مختلف جهان ادامه دهند.
همچنین وی سعی خواهد داشت القاعده را از مقبولیت عربی برخوردار كند تا از آب گل آلودی كه در اثر انقلاب‌های منطقه‌ای ایجاد شده، به نفع خود و این سازمان بهره‌برداری كرده و القاعده را در قالب جریان‌های اسلام‌گرا وارد دستگاه‌های حاكمیتی نماید.
چالش‌های پیش روی الظواهری
فرماندهی الظواهری اما با چالش‌هایی نیز همراه است، اسامه بن لادن یك رهبر كاریزما برای القاعده بود و بسیاری از جوانان فریب خورده حاضر بودند جان خود را برای وی فدا كنند، از سوی دیگر وی به علت اصالت سعودی خود نفوذ زیادی در میان سرمایه‌گذاران تروریسم بین‌الملل در منطقه داشت. به همین علت كارشناسان اولین چالش فراروی الظواهری را فراهم آوردن امکانات مالی برای القاعده می‌دانند.
تا پیش از این بیشترین کمک‌ها برای این سازمان از سوی عرب‌های افراطی حوزه خلیج فارس تامین می‌شد اما باید دید كه آیا ایمن الظواهری به عنوان كسی كه فرماندهی القاعده را از عربستان به مصر منتقل كرده، توان جذب این پول‌های کلان را دارد؟
یكی دیگر از مهمترین چالش های فراروی الظواهری در زمامداری القاعده تلاش برای جمع كردن این نیروهای پراكنده در قالب یك سازمان منسجم است.
از سوی دیگر الظواهری بیش از هر چیز به مغز متفکر و برنامه‌ریز این سازمان مشهور است تا رهبری با قدرت مدیریتی بالا؛ اما وی از نفوذ کمتری در میان اعضا و طرفداران القاعده برخوردار است و این موضوع، احتمال افزایش شكاف در میان اعضای این سازمان در سال‌های آینده را بیشتر می‌كند.
اما منتصر الزیات، وکیل مصری سلفی ها در گفت وگو با العربیة تأکید دارد که با روی کار آمدن الظواهری، القاعده ساختار منسجم تر، منظم تر و تشکیلاتی تری خواهد یافت و بر حجم عملیات های سازمان یافته و هدفمند آن بویژه علیه آمریکا افزوده خواهد شد.
اکنون باید منتظر ماند و دید وی با راهبری خود، این سازمان پیچیده را که در عرصه بین المللی شاخ و برگ زیادی رویانده است چگونه مدیریت خواهد کرد.